کف دریا

کَفِ دَرْیا، بخش استخوانی گونه‌ای از ماهی مرکب با کاربردهایی در فرهنگ مردم.
کف دریا یا زبدالبحر، که در علم پزشکی کاربردی آنتی اسیدی دارد (هوپر، 199)، استخوان جانوری دریایی به نام ماهی مرکب است که پس از مردن و تجزیۀ بدن این ماهی، باقی می‌ماند و به‌سبب سبکی، روی آب قرار می‌گیرد. در قدیم، مردم به‌سبب ناآشنایی از منشأ این استخوان به آن کف دریا می‌گفتند (خسروی، 294). 
در فرهنگهای لغت، «چیزی شبیه استخوان پوسیده» معنا شده است (برهان ... ) و در اصطلاح دریانوردان و ساحل‌نشینان، توده‌هایی است تشکیل‌شده از بقایای گیاهان و جانوران دریایی که امواج آن را به ساحل می‌آورد (بستانی، 9/ 168)؛ همچنین اعراب آن را ماده‌ای معدنی دانسته‌اند که در ساخت دخان کاربرد داشته است (همو، 9/ 169). در سواحل خلیج فارس به این ماده کُف گفته می‌شود (نوربخش، 297).
کاسانی (سدۀ 7 ق/ 11 م) کف دریا یا زبدالبحر را استخوان نوعی حیوان دریایی می‌داند که چون بمیرد، استخوان از او جدا کنند (ص 331-332). عقیلی (سدۀ 12 ق/ 18 م) به نقل از پیشینیان، کف دریا را متشکل از اجزاء لطیف زمینی و هوایی در ترکیب با رطوبت دریا می‌داند که به‌سبب وقوع امواج، منسجم می‌شود؛ اما خود می‌نویسد که کف دریا استخوان پشت حیوانی دریایی است که ماده‌ای سیاه در شکم دارد (ص 463-464). 

طب قدیم و مردمی

ابن‌سینا آن را 5 نوع، و برای درمان برخـی لکـه‌های پـوستی، جلادادن و استحکام دنـدانها، دشـواری در دفع و سنگ مثانه، و در ترکیب با برخی داروهای دیگر در علاج نقرس مؤثر دانسته است (2/ 136-137). جمالی در بخش اجسام و اجساد، از کف دریا نام برده، و خواص آن را چنین آورده است: حل‌کردۀ کف دریا در آب سبب تیزهوشی کودکان و مفید برای برخی بیماریهای پوستی است. او نقل می‌کند که اگر کف دریا را بر ران زن حامله گذارند یا زن آبستن ناگهان به کف دریا نگاه کند، زود بزاید (ص 202).
در طب سنتی، برخی خواص دیگر هم برای آن قائل بوده‌اند که عبارت‌اند از: ساییدۀ آن با سرکه برای لاغری اندام، درمان بیماریهای پوستی و رفع سفیدی چشم (عقیلی، 464)؛ درمان طاسی سر، زخم چشم و تقویت‌کنندۀ مو (ابومنصور، 176)؛ درمان جای زخم آبله (جرجانی، 4-5/ 205)؛ در ترکیب با برخی مواد دیگر چون خایۀ مورچه و ناردین (نوعی گیاه) مفید در رفع سفیدی چشم (جمالی، 115، 118)؛ در ترکیب با خاکستر قیصوم (بومادران) و روغن، بـرای تقویت مو (همو، 180؛ نیـز نک‍ ‍: حـاجی زیـن، 198؛ حکیم مؤمن، 1/ 446-447؛ رازی، 20/ 309-310)؛ درمان تاری دید (یواقیت ... ، 218)؛ و در ترکیب با مروارید، مفید برای چشم (حاسب، 256). کف دریا حتى در درمان سفیدی چشم حیواناتی چون باز نیز به کار می‌رفته است (نسوی، 127).
در طب مردمی، در دفع سنگ مثانه، جلای دندانها، برطرف‌کردن کک‌ و مک صورت، لاغری موضعی (در نتیجۀ مالیدن گرد آن با سرکه بر موضع)، درمان عقرب‌زدگی، درمان زخمهای عفونی و زخم سرطان (حاجی شریفی، 1073-1074)؛ و در میبد، به همراه برخی مواد دیگر، در درمان تراخم (جانب‌اللٰهی، 65) کاربرد داشته است. در تهران قدیم، برای رویش مجدد موها، روغن کرچک را با ساییدۀ کف دریا بر موضع می‌مالند (شهری، 5/ 406)؛ نیز در بسیاری شهرها، کفک دریا (کف دریا) را برای تمیزکردن دندانها به‌ کار می‌برند (فانی، 39، 41).

سایر کاربردها

در عجایب‌نامه‌ای، این ماهی مرکب را سیفیاص نامیده‌اند و آورده‌اند که از استخوان آن مهر، خاتم، سگک کمربند و قلاب دهنۀ چهارپایان می‌ساختند (انصاری، 238). به باور مردم، اگر کف دریا و صدف را در آب افکنند و آن آب را در پای درخت بریزند، میوۀ آن درخت از آفت کرم در امان می‌ماند (جمالی، 202)؛ همچنین اگر مقداری بورۀ کابلی (نوعی مادۀ معدنی) را با سرکه و اندکی کف دریا مخلوط کنند و انگشتان را بدان آغشته کنند و سپس، اندکی نفت بر آن ریزند، انگشت چون چراغ شعله می‌گیرد، بی‌آنکه انگشتان بسوزد (حاسب، 168؛ نیز نک‍ ‍: حبیش، بیان ... ، 403). 
کف دریا به‌سبب داشتن کلسیم فراوان، از خوراکهای رایج پرندگان خانگی است که نوک‌زدن به آن سبب می‌شود نوک پرندگان اصلاح، هضم غذایشان بهتر، و پوست و تخم آنها تقویت شود (استاف، 111؛ «کف ... »، بش‍ ). از دیگر کاربردهای کنونی این ماده سفیدکردن دندانها، پاک‌سازی کک و مک صورت، لکه‌های پوستی و لاغری است (همانجا). در نقاشی سیاه‌قلم نیز از این ماده بهره می‌برند؛ چنان‌که نقاشان گرد آن را با خاک زغال مخلوط می‌کنند و برای ایجاد سایه‌روشن و صاف و براق‌کردن نقاشی خود از آن بهره می‌برند («وسایل ... »، بش‍ ؛ خسروی، 294).
یکی از کاربردهای امروزی این ماده در علم هسته‌ای است که از گرد آن در حذف آلاینده‌های زیست‌محیطی بهره می‌برند (قانعیان، سراسر مقاله).

تعبیر خواب

در خواب‌گزاریها نیز به این ماده اشاره شده است. دیدن کف دریا در خواب نشان از منفعت‌یافتن از بزرگان است (حبیش، کامل ... ، 353؛ قس: زین‌العابدین، 647).

مآخذ

ابن‌سینا، قانون، ترجمۀ عبدالرحمان شرفکندی، تهران، 1370 ش؛ ابومنصور موفق هروی، الابنیة عن الحقایق الادویة، به کوشش احمد بهمنیار و حسین محبوبی اردکانی، تهران، 1346 ش؛ انصاری دمشقی، محمد، نخبة الدهر، ترجمۀ حمید طبیبیان، تهران، 1357 ش؛ برهان قاطع؛ بستانی، بطرس، دائرةالمعارف، بیروت، دار المعرفة؛ جانب‌اللٰهی، محمد‌سعید، پزشکی سنتی و عامیانۀ مردم ایران، تهران، 1390 ش؛ جرجانی، اسماعیل، ذخیرۀ خوارزمشاهی، به کوشش محمدرضا محرری، تهران، 1384 ش؛ جمالی یزدی، مطهر، فرخ‌نامه، به کوشش ایرج افشار، تهران، 1346 ش؛ حاجی زین عطار، علی، اختیارات بدیعی (قسمت مفردات)، به کوشش محمد‌تقی میر، تهران، 1371 ش؛ حاجی شریفی، احمد، اسرار گیاهان دارویی، تهران، 1386 ش؛ حاسب طبری، محمد، تحفة الغرایب، به کوشش جلال متینی، تهران، 1371 ش؛ حبیش تفلیسی، بیان الصناعات، به کوشش ایرج افشار، تهران، 1336 ش؛ همو، کامل التعبیر، تهران، 1326 ش؛ حکیم مؤمن، محمد، تحفة المؤمنین، به کوشش مؤسسۀ احیای طب طبیعی، قم، 1390 ش؛ خسروی، مهدی، طب سنتی سینا، تهران، 1381 ش؛ رازی، محمد بن زکریا، الحاوی، ترجمۀ سلیمان افشاری‌پور، تهران، 1384 ش؛ زین‌العابدین شیروانی، بستان السیاحة، تهران، 1315 ق؛ شهری، جعفر، طهران قدیم، تهران، 1383 ش؛ عقیلی علوی شیـرازی، محمدحسین، مخزن الادویة، تهران، 1371 ش؛ فانی، محمدمهدی و علیرضا صالحی، پیشینۀ دندان‌پزشکی در طب سنتی ایران، تهران، 1394 ش؛ قانعیان، محمدتقی و دیگران، «بررسی کارایی پودر استخوان ماهی مرکب در حذف رنگ راکتیو قرمز 198 از محلولهای آبی»، طلوع بهداشت، یزد، 1390 ش، س 10، شم‍ ‍32؛ کـاسـانی، ابوبکر، ترجمه [و تحریر] کهن فارسی الصیدنۀ بیرونی، به کوشش منوچهر ستوده و ایرج افشار، تهران، 1358 ش؛ «کف دریـا و خـواص آن»، کلبۀ کـلاغ سفید (نک‍ : مل‍‌ )؛ نسـوی، علی، بازنامه، به کوشش علی غروی، تهران، 1354 ش؛ نوربخش، حسین، فرهنگ دریایی خلیج فارس، تهران، 1381 ش؛ «وسایل سیـاه‌قلم؛ لیست کامل ابـزار سیاه‌قلم که هر طراحی باید بداند»، سیاهرنگ (نک‍ : مل‍ )؛ یواقیت العلوم و دراری النجوم، به کوشش محمدتقی دانش‌پژوه، تهران، 1364 ش؛ نیز:

Hooper, D., Useful Plants and Drugs of Iran and Iraq, Chicago, 1937, vol. IX, no. 3; Siahrang, www.siahrang.ir (acc. Aug. 8, 2019); Staaf, D., Squid Empire: The Rise and Fall of the Cephalopods, Chicago, 2017; Whitecrowpet, www.whitecrowpe.com/ fa/ module/ article/ 0-646 (acc. Aug. 8, 2019).
مریم سامعی