انارکی

انارکی / anâraki/ ، از گویشهای ایرانی نو دستۀ غربی، گروه گویشهای مرکزی شاخۀ جنوب شرقی، که در شهر انارک رواج دارد. این گویش همراه با گویشهای یزدی، کرمانی، نایینی، اردستانی، زفره‌ای و کلیمیان کرمان در یک گروه قرار می‌گیرد. انارکی به گویش نایینی بسیار نزدیک است (لُکوک، 313) و گونه‌ای فرعی از گویش نایینی به ‌شمار می‌رود. 
انارک در طول جغرافیایی °53 و ´41 و ˝56 شرقی از نصف‌النهار گرینویچ و عرض جغرافیایی °۳۳ و ´۱۸ و ˝42 شمالی از خط استوا قرار دارد و ارتفاع آن از سطح دریا 474‘1 متر است. این شهر با نام‌ محلی نارُسينَه / nârossina/ (سهرابی، 14)، در 75کیلومتری شمال شرق نایین و 50کیلومتری شمال اردستان قرار دارد و رشته‌کوه کم‌ارتفاع آشین جنوب غربی آن را فراگرفته است (جعفری دهقی، 720). فاصلۀ انارک تا مرکز استان (اصفهان) ۲۲۰ کم‍ است. براساس سرشماری مرکز آمار ایران، در سال 1390 ش، شمار گویشوران این شهر به همراه آبادیهای آن، 900‘ 3 تن بوده است. این بخش با وسعت 000‘18کم‍2 شامل دهستانی به نام چوپانان با 301‘2 تن جمعیت و 39 آبادی و شهر انارک است و جزو شهرستان نایین به ‌شمار می‌آید («درگاه ... »، بش‍‍ ). به گویش محلی دهستان چوپانان، «چوپونونی» / čupununi/ گفته می‌شود که در آبادیهای زیرمجموعۀ آن، همچنین در «گَرمِه» ، «ایراج» ، «مِهرِجان» و «رباط پشت بادام» رواج دارد (تحقیقات ... ). 
شهر انارک در سده‌های گذشته، آبادی‌ای بر سر راه معدن نقرۀ نخلک بوده است (پاکروان، 142) و در دوره‌های بعد، زمانی‌که استخراج از این معدن متوقف شد، شهری ارتباطی میان جنوب و مرکز ایران با شمال، یعنی از نایین به انارک و خور و طبس و مشهد بوده‌ است. اینکه از چه زمانی انارک به‌صورت شهری با بافت معماری کنونی درآمده ‌است اطلاع دقیقی در دست نیست. محمود آذریغمایی (در 1356 ش/ 1977 م) تاریخچۀ پیدایش این شهرک را بیش از 350 سال ندانسته، و آن را منسوب به دوران شاه عباس بزرگ (سل‍ 996- 1038 ق/ 1588-1629 م) دانسته است (ص 226؛ نیز نک‍ : یغمایی، 59).

پیشینۀ پژوهش

واژه‌نامۀ انارکی اثر اختر سهرابی انارکی (نک‍ : مآخذ) از مهم‌ترین آثاری است که دربارۀ گویش انارکی نوشته شده، و شامل واژه‌هایی به گویش انارکی و معادل فارسی و تلفظ آنها ست. مجموعه‌مقالات به بهانۀ نخستین همایش سراسری گویشهای محلی و مردم‌شناسی انارک (قم، 1385 ش)، گزارشی از اين همايش است که به کوشش محمدعلی ابراهیمی انارکی و در 4 بخش اشعار «وقفه»، «مقالات»، «مردم‌شناسی» و «نامه‌های رسيده» به چاپ رسیده است؛ در بخش مقالات، افزون‌بر بررسی کتاب‌شناختی گویشهای موجود در منطقۀ انارک، مانند گویش ده‌آبادی و گزی، به ساختار واژه‌های انارکی، واژگان خویشاوند این گویش با گویش سمنانی، به‌عنوان بخشهای زبانی این مجموعه، پرداخته شده است. دیگر آثار ابراهیمی انارکی پیرامون گویش انارکی عبارت‌اند از: ای نارُسّینَه: اشعار محلی انارکی (اصفهان، 1385 ش)، که حاوی اشعاری به گویش انارکی و دربارۀ انارک است؛ انارک (اصفهان، 1390 ش)، که انارک را از دیدگاه تاریخی، جغرافیایی و اجتماعی وصف کرده ‌است؛ فرهنگ کویر (نک‍ : مآخذ)، که شامل لغات، ترکیبات و اصطلاحات فصیح و عامیانۀ گویش انارکی است؛ پژوهشی در انساب انارکیها (اصفهان، 1390 ش)، که موضوع آن شناسایی نسب‌نامۀ خاندانهای انارکی است و در آن، شجره‌نامۀ هر طایفه جداگانه آمده است. 
افزون‌بر اینها، محمود جعفری دهقی با بررسی همخوان / w/ در گویشهای هم‌گروه انارکی و نبودن این همخوان در گویش انارکی، نشان داده است که چرا برخی همخوانها در مقایسه با فارسی دستخوش تحول نشده، یا به گونۀ متفاوتی تحول یافته‌اند. پاکروان پس از بررسی گویش انارکی از لحاظ آواشناختی، ازآنجا‌که انارکی هم از نظر ساختمان دستوری و هم از نظر واژگان با زبان فارسی معیار تفاوت دارد، آن را گویش دانسته است و نه لهجه؛ او با اعلام نتایجی دربارۀ ویژگیهای آوایی همخوانها و واکه‌های این گویش، با برابرنهاد برخی از واژه‌های انارکی و نایینی، به شباهت چشمگیر این دو گویش اشاره ‌کرده است (ص 141 بب‍ ). 
لکوک (ص 313) انارکی را از دستۀ گویشهای مرکزی ایران، و گویش فرعی نایینی دانسته، و ویژگیهای آوایی، صرفی و نحوی آن را در مقایسه با گویشهای نایینی، اردستانی، یزدی، کرمانی، کلیمیان کرمان، و زفره‌ای بررسی کرده است. ایوانف در مقالۀ «نکاتی در مورد گویش خور و مهرجان» هنگام بررسی گویش خور و مهرجان، نکاتی دربارۀ گویش انارکی نیز بیان کرده است. کانوس ـ کِرِده در مقالۀ «نکاتی دربارۀ گویش انارک»، همچنین لکوک در «پژوهشهایی دربارۀ گویشهای کرمانی»، به گویش انارکی پرداخته‌اند. افزون‌بر اینها، ویندفوهر نیز در دو مقالۀ «انارکی» (نک‍ : مآخذ) و «گویشهای مرکزی ایران»، از مدخلهای دانشنامۀ ایرانیکا، به این گویش پرداخته است. 

آواشناسی

همخوانهای گویش انارکی، مانند همخوانهای زبان فارسی معیار، 23 عدد است؛ درحالی‌که گویشهای کرمانی و یزدی ــ که هم‌گروه انارکی‌اند ــ افزون‌بر اینها، همخوان/ w/ نیز دارند (لکوک، 322). این همخوان، در گویش انارکی، واجگونه‌ای برای همخوان سایشی/ v/ به شمار می‌رود (جعفری دهقی، 720)؛ ازآنجا‌که در این گویش، به‌کارگیری / w/ به‌جای / v/ و برعکس، تمایزی در معنا ایجاد نمی‌کند، بنابراین نمی‌توان / w/ را واج مستقلی به ‌شمار آورد. 
در مقایسه با فارسی معیار، همخوان / b/ فارسی در بسیاری از واژه‌های گویش انارکی معادل / w/ است، به‌ویژه هنگامی‌که میان دو واکه و در آخر واژه باشد؛ مثلاً awr «ابر»، sâw «سیب»، šēw «شیب»، tâw «تاب» (همو، 721). / w/ در آغاز برخی واژه‌ها، که صورت فارسی میانۀ آنها نیز با همخوان / w/ آغاز می‌شده، در فارسی معیار به / b/ تبدیل شده، اما در گویش انارکی بدون تغییر باقی مانده ‌است؛ برای نمونه، فارسی میانه: wādām، فارسی معیار: bâdâm، انارکی: wâyem «بادام» (همو، 723). پاکروان معتقد است که در این گویش، همخوان واک‌دار / ž/ وجود ندارد؛ همچنین همخوان / q/ که در فارسی معیار در واژه‌هایی مانند maqreb و quri دیده می‌شود، واجی ممیز به شمار نمی‌آید، بلکه واج‌گونۀ / γ/ است. به باور وی، این واج در گویش انارکی وجود داشته، ولی در تحولات تاریخی، تا رسیدن به مرحلۀ کنونی، جای خود را به همخوان / γ/ داده‌ است. 
دربارۀ واکه‌ها، پاکروان معتقد است: در این گویش، کشش واکه نقش واجی ندارد بلکه تحت‌تأثیر بافت صورت می‌گیرد؛ واکه‌ها پس از همخوانهای خیشومی، به‌ویژه در جایگاه پایانی، ویژگی خیشومی‌شدگی پیدا می‌کنند؛ تمایز دو واکۀ / e/ و / a/ در جایگاه پایانی از میان رفته است و واکۀ / a/ در شرایطی ظاهر می‌شود که به / e/ یا / ε/ تغییر ماهیت داده‌ باشد (ص 150-151). جعفری دهقی شواهدی ارائه می‌دهد که نشان‌دهندۀ تقابل واکۀ / ū/ در برخی واژه‌های فارسی معیار با ī در گویش انارکی است: zâlū ← zâlī «زالو»، xūn ← xīn «خون»، sotūn ← sitīn «ستون» (ص 725). 
واکه‌های مرکب در گویش انارکی عبارت‌اند از: [au،؛eu،؛aw،؛ou،؛ey] که تنها دو واکۀ اول نقش واجی، و 3 واکۀ مرکب دیگر تظاهر آوایی دارند (پاکروان، 151). یکی از رفتارهای نظام واکه‌های مرکب انارکی، که در فارسی معیار هم دیده می‌شود، حذف واکه‌های مرکب و استفاده از واکه‌های ساده یا سادۀ کشیده، بدون تغییر در معنی آنها ست؛ برای نمونه، واکۀ مرکب / au/ را می‌توان حذف کرد و به جای آن، واکۀ سادۀ / a/ را به کار برد: âfta←âftâu. این فرایند در فارسی معیار برای واکۀ مرکب / ou/ در پایان یا میان واژه رخ می‌دهد: mamlou←mamlo، moumen←mōmen. در انارکی نیز بخش دوم واکۀ مرکب / / ou را از برخی واژه‌ها می‌توان حذف، و به جای آن، بخش اول را کشیده تلفظ کرد بدون آنکه معنای واژه تغییر کند: mōkem←moukem (همانجا)؛ ازآنجاکه حذف دو واکۀ مرکب / eu/ و / au/ یا جایگزینی آن دو با یک تکواژ ساده سبب تغییر معنایی می‌شود، می‌توان این دو واکۀ مرکب را در گویش انارکی دارای نقش واجی دانست (همو، 152).

آواشناسی تاریخی

مانند دیگر گویشهای مرکزی، انارکی با این تحولات تاریخی روبه‌رو شده ‌است: باقی‌ماندن w/ y* در آغاز کلمه: werf «برف»، yūmū «لباس»؛ تبدیل dw* آغازی به b:؛ber «در»؛ تبدیل k/ g* به s/ z:؛zūmâ «داماد»، masa «بزرگ»؛ kw/ gw* به s/ z:؛sibī «سگ»، zūʔūn «زبان»؛ θr* به r:؛pūr «پسر». از تغییرات اخیر در این گویش به این موارد می‌توان اشاره کرد: تبدیل fr/ xr* به r؛(h):؛hrōš «فروختن»، hrīn «خریدن»؛ xt* به t(h)t:؛rot «فروخت». همخوان / d/ در محیطهای مختلف، ازجمله در محیط بین دو واکه، تبدیل به غلت می‌شود: jiyâ «جدا». در مقایسه با فارسی معیار، گاه همخوان / d/ پایانی در این گویش حذف می‌شود: dâmâd؛ ← zūmâ (ویندفوهر، 2). به نظر لکوک (ص 322)، گویش انارکی و دیگر گویشهای هم‌گروه آن، 6 واکه دارند، شامل: / a â e I o u/ . از دیدگاه تاریخی، به‌طورکلی واکه‌های ē/ ō به ī/ ū تغییر یافته‌اند: mēš؛ ← mīš «گوسفند»، gōš؛ ← gūš «گوش»، اما در واژه‌های kō «کوه» و hurōš «فروش»، ō بدون تغییر باقی مانده ‌است. واکۀ / ū/ در واژه‌هایی که جایگاه آن پیش از تیغه‌ایها بوده، به / ī/ تبدیل شده است: mī «مو»، pī «پول». به نظر می‌آید که واکه‌های کوتاه به مرور زمان تمایل به افراشتگی داشته‌اند: a/ e/ o ← e/ i/ u (ویندفوهر، همانجا). 

ویژگیهای صرفی

اسم در این گویش، مانند فارسی معیار، فاقد جنس دستوری است و نشانه‌ای برای جنس مذکر و مؤنث و دیگر نشانه‌های ممیز برای اسم وجود ندارد (ایوانف، 414). نشانۀ تکواژ جمع، / hâ/ است (لکوک، همانجا) که معمولاً / h/ تضعیف یا حذف، و به جبران آن، واکۀ / â/ کشیده می‌شود: sâbin «صابون» ← sâbinhâ ← sâbinā «صابونها» (تحقیقات). نشانۀ غیرمعرفه یا نکره، پسوند ē یا i است (لکوک، همانجا): pūr «پسر» pure/ pūrī «پسری» (تحقیقات). پسوند اشاره، e- است. به عقیدۀ لکوک، در این گویش، کسرۀ اضافه، که از فارسی وام گرفته شده ‌است، کاربرد دارد؛ اما بدون آن هم مضافٌ‌الیه را می‌توان پس از مضاف قرار داد: mašk ow «مشک آب». او همچنین صفت را در این گویش تغییرناپذیر می‌داند، زیرا جنس دستوری ندارد؛ در صفت و موصوف نیز تنها اسمْ نشانۀ جمع می‌گیرد؛ همچنین، کسرۀ اضافه ــ که در بسیاری از زبانهای ایرانی برای وصل‌کردن صفت و موصوف می‌آید ــ به صفت که در این گویش جایگاه آن پیش از اسم است، متصل نمی‌شود (همانجا). 
ویندفوهر (ص 3) مفعول مستقیم در این گویش را بدون هیچ نشانه‌ای می‌داند، اما معتقد است نشانۀ مفعولی / râ/ در فارسی معیار ــ که بعد از همخوان، تبدیل به / o/ می‌شود ــ وارد این گویش شده است: xer-o-t-i-rot «خر را فروختید.» و حضور واکۀ / o/ نشانۀ بازمانده از / râ/ است. حرف اضافۀ‌ پسین / râ/ به معنای «برای» به کار می‌رود: ki râ t-i-riy «برای کی خریدی؟». اسمهای وابسته (مضافُ‌الیه) و صفتها نیز بدون نشانه‌اند و پس از اسمِ پیش از خود ــ که نشانۀ اضافه می‌گیرد ــ می‌آیند. در این گویش، نشانۀ اضافه، واکۀ افراشتۀ / i/ است: malū-ī xūb «گربۀ خوب» (ویندفوهر، همانجا)؛ این نشانه در محیط پس از واکه، به صورت واج میانجی / y/ درج می‌شود: malū-yī xūb (تحقیقات). 
ضمایر شخصی منفصل عبارت‌اند از: مفرد، اول‌شخص mu، دوم‌شخص to، سوم‌شخص din؛ جمع، اول‌شخص mâ، دوم‌شخص seimâ، سوم‌شخص dihâ/ diyâ. ضمایر شخصی متصل به این ترتیب‌اند: مفرد، اول‌شخص m-، دوم‌شخص t-، سوم‌شخص š-؛ جمع، اول‌شخص mni-، دوم‌شخص tni-، سوم‌شخص šni- (ویندفوهر، 2).

فعل

صرف فعل برپایۀ دو مادۀ فعلی، مادۀ مضارع (اخباری، التزامی، امری) و مادۀ ماضی (ماضی، ماضی استمراری) است و شامل زمانهای گذشته و حال ناکامل، گذشته و حال کامل، ماضی مطلق، گذشته و حال التزامی (التزامی کامل و ناکامل)، ساخت غیرواقعی (گذشتۀ ناکامل و گذشتۀ کامل) و امری می‌شود (همو، 3). به نوشتۀ ویندفوهر، در انارکی صورت التزامی و پسوند گذشتۀ / be-/ با پسوند ناکامل / i-/ ترکیب می‌شود و وند تصریفی / i-/ را می‌سازد (همانجا)؛ در‌واقع، این وند به همین صورت و بدون ترکیب‌شدن با عنصری دیگر، ساخته شده ‌‌است و به‌عنوان نشانۀ وجه امری (-šo-/ i «برو») و وجه التزامی (iger i-rin-e «اگر بخری») و همچنین نشانۀ کامل در زمان گذشته (š-i-ri «خرید») به‌کار می‌رود. این وند اگر در جایگاه تکیه‌بر باشد (مانند جملۀ امری که تکیه در آن نقش اساسی دارد)، به همین صورت، و اگر در جایگاه غیرتکیه‌بر باشد، به یکی از این 3 حالت نمایان می‌شود: 1. تضعیف، و به‌صورت تکواژ / I/ ظاهر خواهد شد: š-I-wât «او گفت». 2. با واکۀ فعل در ویژگی پسین و پیشین همگون می‌شود: ū؛← o-šo «او می‌رود». 3. در وضعیتی که فعل به‌تنهایی بیاید یا در نمود کامل افعال مرکب، حذف می‌شود: kâyi-š ka «بازی کرد» (تحقیقات). 
این گویش دو نوع پیشوند فعلی دارد: 1. پیشوند نشانۀ استمرار (حال و گذشتۀ استمراری) -e؛ 2. پیشوند نشانۀ کامل (التزامی و گذشته) -i. 
شناسه‌های مضارع عبارت‌اند از: مفرد، اول‌شخص و دوم‌شخص i-، سوم‌شخص e- و جمع، اول‌شخص em- ، دوم‌شخص it- ، سوم‌شخص en-؛ به‌این‌ترتیب، فعل مضارع خریدن را این‌گونه می‌توان صرف کرد: hi-rin-i «می‌خرم» و «می‌خری»، hi-rin-e «می‌خرد»، hi-rin-em «می‌خریم»، hi-rin-it «می‌خرید»، hi-rin-en «می‌خرند» (تحقیقات). 
صرف فعل «دیدن» (ضمیر منفصل mu «من» را هنگام صرف، مانند زبان فارسی معیار، از جمله می‌توان حذف کرد): 
اخباری: مضارع، mu i-wīnī «می‌بینم»؛ گذشتۀ ناکامل، mu m-i-dī «می‌دیدم»؛ ماضی مطلق، mu m-i-di «دیدم»؛ حال کامل یا (ماضی نقلی)، mu m-i-di-y-a «دیده‌ام»؛ گذشتۀ کامل (ماضی بعید)، mu m-i-di-y-a-bi «دیده بودم». 
غیراخباری: حال التزامی، mu i-wīnī «ببینم»؛ ساخت غیرواقعی، mu m-i-dī «دیدم» (مانند اگر دیدم)؛ گذشته، mu m-i-di «دیدم»؛ التزامی کامل، mu-i-di-y-a-bō «دیده باشم»؛ ساخت غیرواقعی گذشته، mu m-i-di-y-a-bī «دیده بودم» (ویندفوهر، 3). 
پیشوندهای جهتی ـ مکانی: -ha:؛ha-gir/ ha-girif «گرفتن»، (امری، ha-gir «بگیر»؛ گذشته، ha-š-girif «گرفت»)، ha-d/ ha-dâ «دادن»، ha-nik/ ha-nikišt «نشستن»، ha-bend/ ha-bes «کتک‌زدن»؛ -wer:؛wer-ders/ wer-dešt «دوختن»، wer-nivis/ wer-nivišt «نوشتن»؛ -wa-/ we:؛wa-pūš/ wa-pūšt «پوشیدن»، we-yus/ we-yussâ «ایستادن». پسوند سببی، تکواژ / n-/ است: čânn-←čâr-n «چراندن». 
افعال وجهی شامل pī؛/šâw/ wâ «خواهد، خواستن، بایستن، توانستن» است که پیش از وندهای شخصی می‌آیند: m-i-wâ-i-šī «می‌خواهم بروم»، š-i-pīyâ i-hirōše «می‌خواست بفروشد»، m-i-šâw «می‌توانم».