کاکوتی

کاکوتی، گیاهی خوش‌بو و خوراکی با مصارف درمانی. 
کاکوتی را در ایران با نامهای متنوعی چون کاکوتو، ککتو، کلیک اوتی، کبک‌گیاه، ازتر، پورچینک، مشنه، تخم ملین، اشترپای، و گاه نیز آن را با اسامی عربی، چون سعتر یا صعتر می‌شناسند (معین؛ لغت‌نامه ... ؛ ابن‌میمون، 19). در منابع عربی و اسلامی، واژۀ سعتر به آویشن گفته می‌شود که به‌سبب اشتراک خانوادگی این گیاهان با یکدیگر، گاه آویشن و کاکوتی مترادف هم به کار برده شده‌ است. در گیاه‌شناسی، کاکوتی از تیرۀ نعناع محسوب می‌شود که در ایران 4 گونۀ علفی یک‌ساله و چندساله دارد (مظفریان، 591؛ ماه‌وان، 432؛ زرگری، 2/ 649). در برخی منابع، از این گیاه با نام مشک طرامشیع یا مشک طرامشک یاد شده است که احتمالاً اقتباسی از نام هندی این گیاه است (میرحیدر، 197؛ نیز نک‍ : شلیمر، 557). کاکوتی‌ای که در ایران مشهور است گیاهی یک‌ساله با ساقه‌هایی به ارتفاع 10 تا 20 سانتی‌متر (از 5 تا 30 سانتی‌متر)، ساده یا اغلب از قاعده منشعب، با شاخه‌هایی با میان‌گرههای کوتاه، برگهای انبوه، اغلب از قاعده گلدار و با کرکهای کوتاهِ روبه‌بالا ست. 
کاکوتی گیاهی خودرو ست که در مناطق وسیعی از ایران می‌روید (زرگری، 2/ 649-650؛ عماد، پراکنش ... ، 40، 55، 60، 75، 131، 168؛ میرحیدر، 197). گونۀ دیگری از کاکوتی در مناطقی از ایران مانند عمارلو، مسیر کبوترچاک به پاکده، دماوند، کرج، میشوداغ، اطراف تبریز، تفرش، اراک، کوه شا‌زند، اشتران‌کوه و بلوچستان می‌روید که مصارفی مشابه کاکوتی معمول و رایج در ایران دارد (عماد، شناسایی ... ، 2/ 115-116). 

خواص

همان‌طور که گفته شد، به‌سبب تشابهات گیاه‌شناختی آویشن با کاکوتی، در بسیاری از مناطق ایران و همچنین در منابع طبی و دارویی کهن ایران، این دو گیاه یکسان دانسته شده است. در واقع، کاکوتی نوعی آویشن کوهی است که عطر تندتری دارد. سعتر (صعتر) عربی، ککلیک اوتی (ترکی) و نیز آذربه (رایج در همدان) از انواع کاکوتی‌اند (مصطفوی، 2/ 266). سعتر در طب سنتی، دو نوع برّی و بستانی دارد و نوع بری معمولاً همین کاکوتی اسـت (بـرای نمونـه، نک‍ : اخوینـی، 382، 754). رازی بـه نقـل از ابن‌ماسویه می‌نویسد: «صعتر و به‌ویژه نوع بری در آخر درجۀ سوم گرم و خشک می‌باشد. ویژگی آن ازبین‌بردن بادها و نفخ و آواز شکم می‌باشد و غذا را هضم می‌نماید، سنگینی به‌وجودآمده در معده در اثر خوردن غذای غلیظ را از بین می‌برد، ادرار و خون قاعدگی را روان می‌سازد، و چشم ضعیف‌شده در اثر رطوبت را تیز می‌گرداند. لذا آن را با باذروج (ریحان کوهی) و ترب می‌خورند. اگر خورده شود و یا همراه با گندم کوبیده‌شده ضماد گردد، برای درد بالای ران سودمند خواهد بود» (21/ 88؛ برای آگاهی بیشتر دربارۀ خواص سعتر، نک‍ : غسانی، 285؛ کاسانی، 913؛ ابن‌سینا، 107). 
در نزد مردم، کاکوتی با بوی معطر و نافذش شناخته می‌شود. هرچند طعم آن تند و زننده و کمی تلخ است، اما در بسیاری از غذاهای محلی کاربرد دارد (نک‍ : حجازی، 141). مهم‌ترین کـاربرد خوراکی آن معطرساختن ماست و دوغ است (بهرامی، 907؛ ماه‌وان، 432؛ خضری، 421). مردم مناطق مختلف ایران کاکوتی را برای درمان برخی بیماریها به کار می‌برند؛ برای نمونه، در درمان برونشیت و سیاه‌سرفه از 15 تا 25 گرم کاکوتی خشک در یک لیتر آب، به‌صورت دم‌کرده و جوشانده برای خلط‌آوری استفاده می‌شود؛ همچنین برای تقویت ضعف اعضای بدن و نیز روماتیسم، دو گرم اسانس کاکوتی را در وان حمام می‌ریزند و 15 دقیقه در آن دراز می‌کشند و بدن را با آن شست‌وشو می‌دهند؛ از ترکیب کاکوتی با شیر برای رفع اسهال و دل‌پیچه؛ ترکیب گرد تخم خشک کاکوتی با ماست، دوغ یا عسل برای رفع اسهال خونی؛ نوشیدن دم‌کردۀ آن برای مبتلایان به ورم مزمن کیسۀ صفرا و عوارض کبدی؛ و غرغرۀ جوشاندۀ آن برای ورم مزمن لوزه‌ها (سپهر، 375؛ خضری، 421-422؛ عماد، همان، 2/ 12، 115) مفید است. 
دیگر خواص کاکوتی بدین شرح است: تب‌بر، نرم‌کنندۀ سینه، بادشکن، افزایش‌دهندۀ نیروی جنسی، ضدعفونی‌کنندۀ دستگاه گوارش، بندآوردن خون‌دماغ و ازبین‌بردن انگل، که نشان‌دهندۀ شباهتهای فراوان آن با آویشن در مناطق مختلف ایران است (برای نمونه، نک‍ : خضری، 21-26). در برخی مناطق، اعتقـاد بر این است که جوشاندۀ گیاه خشک کاکوتی برای درمان تیفوس مؤثر است (عماد، همان، 2/ 116). در گرمای فراوان، دم‌کردۀ برگهای کاکوتی نوشیدنی‌ای خنک‌کننده است (همانجا). تأثیر ضدعفونی‌کنندگی آن چنان است که در گذشته، پس از شکار کبک و برای جلوگیری از فساد گوشت، شکارچیان شکم کبک را خالی و با کاکوتی پر می‌کردند. به همین منظور، در زبان ترکی به آن ککلیک اوتی (= علف کبک) می‌گفتند (ماه‌وان، همانجا) و دهخدا واژۀ کاکوتی را مصحف همین ککلیک اوتی دانسته است ( لغت‌نامه). 

مآخذ

ابن‌سینا، الادویة المفرده، به کوشش عبدالامر الاعسم، بیروت، 1404 ق؛ ابن‌میمون، موسى، شرح اسماء العقار، به کوشش ماکس مایرهف، قاهره، 1419 ق؛ اخوینی بخاری، ربیع، هدایة المتعلمین، به کوشش جلال متینی، مشهد، 1344 ش؛ بهرامی، تقی، فرهنگ روستایی، تهران، 1316-1317 ش؛ حجازی، شبنم و علیرضا یاراحمدی، غذاهای محلی و سنتی استان مرکزی، تهران، 1382 ش؛ سپهر خراسانی، احمد، فرهنگ خواص خوراکیهـا، تهران، 1343 ش؛ خضری، شهاب، فرهنگ گیاهان دارویی، سنندج، 1382 ش؛ رازی، محمد بن زکریا، الحاوی، به کوشش سلیمان افشاری‌پور، تهران، 1384 ش؛ زرگری، علی، گیاهان دارویی، تهران، 1347 ش؛ عماد، مهدی، پراکنش گونه‌های گیاهان دارویی و صنعتی جنگلی و مرتعی ایران، تهران، 1378 ش؛ همو، شناسایی گیاهان دارویی و صنعتی جنگلی و مرتعی و موارد مصرف آنها، تهران، 1378 ش؛ غسانی ترکمانی، یوسف، المعتمد فی ادویة المفردة، به کوشش مصطفى سقـا، بیروت، 1402 ق/ 1982 م؛ کـاسـانی، ابوبکر، ترجمه [و تحریر] کهـن فارسی الصیدنۀ بیرونی، به کوشش منوچهر ستوده و ایرج افشار، تهران، 1358 ش؛ لغت‌نامۀ دهخدا؛ ماه‌وان، احمد، فرهنگ گیاهان ایران، مشهد، 1381 ش؛ مصطفوی، جلال، مجموعه‌آثار، به کوشش محسن ناصری، تهران، 1387 ش؛ معین، محمد، فرهنگ فارسی، تهران، 1382 ش؛ میرحیدر، حسین، معارف گیاهی، تهران، 1374 ش؛ نیز: 

Mozaffarian, V., A Dictionary of Iranian Plant Names, Tehran, 2007; Schlimmer, J. L., Terminologie Medico - Pharmaceutique, Tehran, 1874.
پیمان متین