اریه

اریّه \ariyye\، مراد (1277-1372 ش/ 1898-1993 م)، صنعتگر و تاجر یهودی در تهران، نمایندۀ کلیمیان در 4 دورۀ مجلس شورای ملی، و از اعضای انجمن شهر تهران در زمان پهلوی اول. 
وی در شهر کاشان و در خانواده‌ای یهودی زاده شد. پدرش خاخام رفائیل اریه از شخصیتهای روحانی کاشان به شمار می‌رفت. مراد تحصیلات ابتدایی را در مدرسۀ آلیانس کاشان آغاز کرد و هم‌زمان با آن در مکتب پدرش و نزد دیگر علمای روحانی کاشان به فراگیری علوم تورات و دیگر اصول دین و آیین یهود پرداخت؛ به‌طوری‌که در دورۀ نوجوانی موفق به دریافت اجازه‌نامۀ شحیطا گردید(«مراد ... »، بش‍‌ ).
مراد پس از چندی، با تصمیم والدینش به رشت رفت تا در آنجا در دکان پارچه‌فروشی برادر بزرگ‌تر خود یحیى، به کار تجارت پارچه بپردازد و در کنار آن، تحصیلات خود را نیز تکمیل نماید. دل‌بستگی او به کسب‌و‌کار سبب شد که در مدتی کوتاه موفقیتهای چشمگیری به دست آورد؛ وی توانست برای خود دکانی بخرد و اقدام به خریدوفروش پارچه و منسوجات کند. او توانایی شگرفی در فراگیری زبانهای خارجی داشت و طی اقامتش در رشت، زبان روسی را آموخت و همین امر سبب جذب مشتریانی شد که از روسیه به ایران سفر می‌کردند. وی در آغاز جوانی، به‌منظور گسترش تجارت خود رهسپار روسیه شد و از آنجا به اروپا رفت و با وجود سن کم توانست تجربه‌های ارزشمندی در تجارت پارچه با کشورهای اروپایی، به‌ویژه، انگلستان و ایتالیا به دست آورد و خیلی زود توانست به‌عنوان واردکنندۀ منسوجات در بازار تهران جایگاه ویژه‌ای را به خود اختصاص دهد (همانجا). 
مراد در 1298 ش، ازدواج کرد که حاصل این پیوند 3 فرزند پسر و 4 دختر بود. او فعالیتهای رسمی اجتماعی خود را از 1306 ش، با عضویت در انجمن شهر تهران آغاز کرد. در جلسه‌ای که هیئت‌مدیرۀ انجمن شهر با حضور رضا شاه برگزار کرده بود، رضا شاه از وی دربارۀ وضعیت زندگی کلیمیان به‌ویژه کلیمیان تهران پرسشهایی کرد و او در پاسخ عنوان داشت که بیشتر کلیمیان تهران در محلۀ عودلاجان اقامت دارند و ازلحاظ امکانات در وضعیت نامناسبی به سر می‌برند و همچنین برای نقل‌مکان‌کردن به دیگر محله‌های تهران با محدودیتهای بسیاری روبه‌رو هستند. رضا شاه در آن جلسه دستور داد که تسهیلاتی فراهم گردد تا کلیمیان بتوانند آزادانه در هریک از محله‌های تهران که تمایل داشته باشند، خانه بخرند و در آنجا اقامت گزینند (همانجا). 
مراد با اعتبار خارجی و داخلی‌ای که به دست آورده بود، موفق شد تا یکی از مقامات عالی‌رتبۀ شرکت هواپیمایی انگلستان و رئیس شرکت نفت بریتانیا را که هر دو یهودی بودند، برای گفت‌وگوهای اقتصادی به تهران دعوت کند. این کار فصل جدیدی در روابط اقتصادی و بازرگانی میان دو کشور ایران و انگلستان گشود. او افزون‌بر فعالیتهای گستردۀ بازرگانی، به‌عنوان تاجری موفق، در فعالیتهای اجتماعی هم بسیار کوشا بود. وی به زبانهای انگلیسی، فرانسوی، ایتالیایی و عبری آشنایی کامل داشت، و به‌عنوان شخصیتی سیاست‌مدار، مدبر و کاردان خیلی زود توانست در تمامی سطوح، با بسیاری از شخصیتهای کشوری و لشکری ارتباطی دوستانه برقرار سازد. 
اریه در 6 اسفند 1322، با کسب حداکثر آراء جامعۀ کلیمی ایران، توانست در دورۀ چهاردهم به مجلس شورای ملی راه یـابد («مـراد»، بش‍‌ ). او ضمن تصـاحب یکی از کرسیهای مجلس، هم‌زمان به ریاست انجمن کلیمیان تهران منصوب، و مسئولیت این انجمن را عهده‌دار شد. از فعالیتهای مهم او در مجلس شورای ملی، وصول غرامت از سازمان اوقاف، بابت گورستان کهنۀ کلیمیان تهران، واقع در حوالی خیابان سپه (امام خمینی کنونی) بود. مدتها بود که در آن گورستان دفنی صورت نگرفته بود و آنجا جزو داراییهای انجمن کلیمیانِ تهران به شمار می‌رفت. ادارۀ اوقاف در دورۀ تصدی‌گری اسماعیل مرآت در وزارت معارف (فرهنگ)، این گورستان و یک قطعه‌زمین متروکۀ دیگر را مصادره کرده بود و در نظر داشت این دو قطعه‌زمین را به زمینهایی محلق سازد که قرار بود مدرسۀ نظام در آن ساخته شود. سرانجام اریه با کوشش بسیار توانست وجهی را بابت این زمینها از دولت دریافت، و به‌عنوان نخستین بودجۀ انجمن کلیمیان تهران به حساب آن انجمن واریز کند؛ دیری نپایید که او بـا همت دیگر نیکوکاران جامعۀ کلیمی، ازجمله روح‌الله مناسبیان و تنی چند از نیکوکاران جامعۀ کلیمیان تهران، اقدام به ساخت مجتمعی تجاری به‌نام «پاساژ کورش»، در خیابان سپه، روبه‌روی مدرسۀ نظام کرد. پس از پایان کار ساخت این مجتمع، واحدهای تجاری آن به اجاره داده شد و بدین‌ترتیب برای نخستین‌بار، ماهیانه مبلغ چشمگیری درآمد برای انجمن کلیمیان تهران به دست آمد (همانجا). 
اریه در 4 دورۀ نمایندگی در مجلس شورای ملی، در دوره‌های چهاردهم، هجدهم، نوزدهم و بیستم، توانست خدمات ارزنده‌ای را به نفع جامعۀ کلیمیان تهران و ایران انجام دهد. از جملۀ خدمات وی می‌توان به رفع تعرض همسایگان از تصرف و تصاحب بخشهایی از زمینهای بهشتیه، واقع در خیابان مازندرانِ تهران، و نیز دیوارکشی قسمت غربی آن؛ رفع مسائل و مشکلات انجمن کلیمیان تهران و انجمنهای کلیمیان دیگر شهرها؛ تشکیل بت دین (محکمۀ شرعی انجمن کلیمیان)؛ خرید باغ مریض‌خانۀ معتمد به‌نام انجمن کلیمیان؛ تشکیل کنفرانس تهران دربارۀ حقوق نسوان؛ نجات تنی چند از اشخاص بی‌گناه از مرگ که به‌ناحق محکوم به مرگ شده بودند؛ و انتقال و ثبت بعضی از املاک متعلق به یهودیان تهران به‌نام انجمن کلیمیان تهران اشاره کرد (همانجا؛ «یهودیان ... »، بش‍‌ ). 
اریه در سالهای پایانی دهۀ 1340 ش، برای نخستین‌بار در ایران مجتمعی صنعتی برپا کرد که در زمان خود بزرگ‌ترین مجتمع صنعتی کشور در بخش خصوصی به شمار می‌رفت. در این مجتمع، کارخانه‌های سرامیک‌سازی و کاشی‌سازی ایرانا، پلاستیک‌سازی و ملامین‌سازی تهران، واحد تولیدی پتوی پرنیان، کارخانۀ بستنی‌سازی الدور، و نیز چندین واحد کوچک و بزرگ تولیدی دیگر دایر بود؛ تولیدات این مجتمع صنعتی باعث قطع وابستگی به واردات برخی از کالاها به ایران گردید («وقتی ... »، بش‍‌ ). 
اریه در 1342 ش، به‌منظور جلوگیری از بروز تفرقه در جامعۀ کلیمیان ایران و همچنین بحرانهای روحی ناشی از مرگ فرزندش در تصادف خودرو در خارج از کشور، از عرصۀ سیاست کناره گرفت؛ اما همچنان کم‌و‌بیش فعالیتهای خیرخواهانۀ خود را دنبال می‌کرد و مانند گذشته برای حل‌وفصل مشکلات جامعۀ کلیمیان کوشا بود و مدتها به‌صورت افتخاری به‌عنوان مشاور با انجمن کلیمیان تهران همکاری می‌کرد. 
در سال 1355 ش، با هدف سوءقصد به جان اریه در محل کارش، انفجاری را طراحی و انجام دادند؛ اما یک ساعت پیش از این حادثه او به‌قصد انجام کاری، دفتر کارش را ترک کرده بود؛ ازاین‌رو، طرح با شکست روبه‌رو شد. چندی بعد، اریه برای مدتی به اروپا و سپس به آمریکا نزد فرزندانش رفت و در آنجا اقامت گزید. او گاهی جهت انجام کارهای بازرگانی به تهران سفر می‌کرد. اریه دوران بازنشستگی خویش را در نیویورک گذراند. وی بااینکه عمدۀ فعالیتهای بازرگانی را به پسرانش واگذار کرده بود، تا پایان عمر بر همۀ کارها نظارت می‌کرد (همانجا). 

مآخذ

«مراد اریه»، مرکز پژوهش و مطالعات ایرانیان یهودی (مل‍‌‌ )؛ «وقتی باد سرمایۀ آنها را برد، داستان 53 نفر»، تجارت فردا، تهران، 1392 ش، شم‍ 72؛ «یهودیان ایران چگونه زندگی می‌کنند؟»، عصر ایران (مل‍‌ )؛ نیز: 

7dorim, www.7dorim.com/ Tasvir/ Namayandeh_Arieh. Asp; Asriran, www.asriran.com. 
محسن مرادی