روسو

روسو، ژان باتیست لویی ژاک (1780-1831 م/ 1194-1247 ق)، دیپلمات و شرق‌شناس فرانسوی. 
پدر او، ژان فرانسوا خاویر روسو، نمایندۀ شرکت هند شرقی فرانسه در بصره، و کمیسر (بازرس) روابط بازرگانی فرانسه در بغداد بود که سپس در کنسولگری فرانسه در حلب به کار پرداخت. او در 1769 م/ 1183 ق، در روزگار کریم خان زند به ایران سفر کرده بود ( اسناد ... ، مقدمه، 15؛ گاردان، 13؛ سالمُن، III/ 1484). 
ژان باتیست هنگام مأموریت پدرش در بغداد، برخی از زبانهای شرقی را در آنجا آموخت و در 15سالگی به فرانسه بازگشت. وی از سال 1804 تا 1805 م/ 1219 تا 1220 ق در کنسولگری فرانسه در بصره مشغول به کار شد (همانجا). 
در اوایل سدۀ 19 م، پس از شکست تیپوسلطان (ه‍ م)، دشمن سرسخت شرکت هند شرقی، و نیز کشته‌شدن پل، تزار روسیه که با ناپلئون نقشۀ حمله به هندوستان را در رقابت با انگلیس طراحی کرده بود، نظر ناپلئون برای دسترسی به هندوستان، به ایران جلب شد (اعتضادالدوله، 43-44؛ محمود، 1/ 26؛ نیز نک‍ : روشن‌ضمیر، 127). روسو که بعدها در سفارت فرانسه در بغداد مقامی داشت ( اسناد، مقدمه، 31؛ نیز نک‍ : اعتضادالدوله، 44)، در 21 اکتبر 1804 م/ 16 رجب 1219 ق، نامه‌ای به وزیر امور خارجۀ کشورش، فرانسه نوشت، مبنی‌بر اینکه دوست صمیمی وی، «شیخ‌الاسلام اصفهان»، از تمایل شاه ایران برای ارتباط با ناپلئون اطلاع دارد (همانجا؛ گاردان، 68؛ روشن‌ضمیر، 127- 128؛ نیز نک‍ : محمود، 1/ 57- 58؛ راولینسن، 15؛ لانگله، 75-76). روسو در این نامه پیشنهاد کرده بود که فرانسه با اعزام سفیر، میان ناپلئون و فتحعلی شاه و حاکم قندهار اتحادی برقرار کند (نک‍ : روشن‌ضمیر، 128). 
فتحعلی شاه طی اقامت در ایروان در 1804 م/ 1219 ق، در مذاکره‌ای با اسقف ارمنی کلیسای اچمیادزین، از اوضاع فرانسه مطلع شده بود و امید داشت که دوستی فرانسه را در جنگ برضد روسیه به دست آورد. ازاین‌رو، از طریق بازرگانی به نام اوسب واسیلیویچ در دسامبر 1804، نامه‌ای برای ناپلئون فرستاد که مارشال برون ترجمۀ آن را یک ماه بعد به پاریس رساند (همانجا، نیز حاشیۀ 6؛ اسناد، مقدمه، 19). فرانسویان در اصالت این نامه شک داشتند (روشن‌ضمیر، همانجا)؛ بااین‌همه، ناپلئونْ تالیران، وزیر امور خارجه را مأمور کرد تا گزارشی از مراسلات روسو و نوشته‌های انگلیسیها و روزنامه‌های پترزبورگ دربارۀ ایران تهیه کند. او سپس ژوبر، مترجم زبانهای شرقی را به ایران گسیل داشت. در نامۀ ناپلئون به فتحعلی شاه (فوریۀ 1805/ ذیقعدۀ 1219) از روسو به‌عنوان مأمور باوفای ناپلئون و راهنمای ژوبر یاد شده است (اعتضادالدوله، 99-101؛ بیانی، 33؛ روشن‌ضمیر، 128- 129). روسو در 26 ژانویۀ 1805 م/ 24 شوال 1219 ق به اطلاع تالیران رسانده بود که انگلیسیها قصد دارند در نظر شاه ایران، فرانسه را مشوق روسیه در جنگ با ایران نشان دهند (همو، 131). 
پس از معاهدۀ فینکنشتاین در 1807 م/ 1222 ق، و ورود ژنرال گاردان، وزیر مختار فرانسه به ایران، روسو هم که در آن زمان در حلب اقامت داشت، از راه بیره‌جک، اورفا و ماردین به بغداد رفت و سپس از آنجا به ایران آمد (نفیسی، 1/ 143، 264؛ سالمن، III/ 1484). در این مأموریت، فتحعلی شاه به روسو نشان درجۀ دوم شیر و خورشید، و لقب خانی اعطا کرد (اعتضادالدوله، 57، حاشیۀ 1، نیز 62). همچنین، در 1223 ق/ 1808 م، هنگام عقد قرارداد تجاری میان ایران و فرانسه، برای ساخت قلعه‌ای کوچک در شمال غربی بندر بوشهر، روسو مأمور استنساخ واژه به واژه و دقیق این قرارداد شد (گاردان، 97). روسو در مدت اقامت در ایران به تحقیق دربارۀ اسماعیلیان و نزاریان پرداخت (نک‍ : ادامۀ مقاله). 
روسو در همان سال، همراه همسر و فرزندانش به حلب رفت و تا 1814 م/ 1229 ق عهده‌دار کار سفارت در حلب بود (سالمن، همانجا). سپس در همین سال، در بغداد، مقام سفارت یافت و در 1824 م سفیر فرانسه در طرابلس شد. در 1830 م/ 1246 ق از شارل دهم عنوان بارُن گرفت و اندکی بعد در مارسی درگذشت (همانجا). 
روسو در مأموریتهای دیپلماتیک خود به پژوهشهای شرق‌شناسی، به‌ویژه دربارۀ اسماعیلیان شام و آداب‌ورسوم محلی و ادبیات آنان توجه داشت. در 1810 م، برپایۀ پژوهشهای میدانی‌اش، گفتاری دربارۀ نزاریان سوری هم‌عصر خود فراهم آورد. این گفتار که حاکی از اوضاع نابسامان نزاریان شام، به‌ویژه پس از قتل‌عام بی‌رحمانۀ آنان در 1224 ق/ 1809 م به دست نصیریان بود، در 1811 م در «سالنامۀ سفرها، مربوط به جغرافیا و تاریخ» در پاریس منتشر شد و بلافاصله در اروپا شهرت یافت. او گزارشی نیز دربارۀ نصیریان سوریه تهیه کرد. همچنین، پژوهشهای وی دربارۀ اسماعیلیان و نزاریان ایران در همان مجله، در 1812 م به چاپ رسید. در 1825 م، جیمز بیلی فریزر، سیاح اسکاتلندی، تفصیلاتی بر شرح و گزارش روسو دربارۀ اسماعیلیان ایران افزود (ص 376-377؛ نیـز نک‍ : سالمن، III/ 1484-1485؛ دفتری، 22-23، نیز 199). 
روسو همچنین «وصف و پژوهشی دربارۀ پاشالیقِ بغداد»، به ضمیمۀ «تاریخ مختصر وهابیان» نگاشت که از نخستین آثار اروپاییان دربارۀ وهابیها به شمار می‌رود و با مقدمۀ سیلوستر دو ساسی در 1809 م/ 1224 ق در پاریس به چاپ رسید. ‌این کتاب با عنوان وصف ولایة بغداد: بذیله نبذة تاریخیة عن الوهابیین و اخرى عن الیزیدیین، به قلم محمد خیر البقاعی به عربی ترجمه شده است (نک‍ : سالمن، همانجا؛ «نخستین ... »، بش‍‌ ). او کتابی نیز با عنوان «سفرنامۀ بغداد به حلب» نگاشت که در 1899 م/ 1317 ق، در پاریس منتشر شد («ژان ... »، npn.). 
از دیگر آثار روسو، می‌توان به ترجمۀ منتخباتی از یک اثر با مؤلفی گمنام، به زبان عربی اشاره کرد که دربارۀ اسماعیلیانِ مصیاف در شام است (دفتری، 23-24) و در 1812 م به چاپ رسید. 

مآخذ

اسنادی از روابط ایران و فرانسه (در دورۀ فتحعلی شاه قاجار)، به کوشش محمدحسن کاووسی عراقی و حسین احمدی، تهران، 1376 ش؛ اعتضادالدوله، عباس میرزا، تاریخ روابط ایران و ناپلئون، تهران، 1363 ش؛ بیانی، خانبابا، سیاست ناپلئون در ایران (در زمان فتحعلی شاه)، تهران، 1346 ش؛ دفتری، فرهاد، تاریخ تشیع، ترجمۀ رحیم غلامی، تهران، 1398 ش؛ روشن‌ضمیر، مونیکا، «نقطۀ اوج نفوذ فرانسه بر دربار ایران در زمان فتحعلی شاه قاجار»، بررسیهای تاریخی، تهران، 1355 ش، س 11، شم‍ 1؛ گاردان، آلفرد، مأموریت ژنرال گاردان در ایران، ترجمۀ عباس اقبال آشتیانی، تهران، 1362 ش؛ لانگله، ل. م.، ایران فتحعلی‌شاهی، ترجمۀ عبدالمحمد روح‌بخشان، تهران، 1389 ش؛ محمود، محمود، تاریخ روابط سیاسی ایران و انگلیس (در قرن نوزدهم میلادی)، تهران، 1353 ش؛ «نخستین نگاشته‌های غربیان در تاریخ وهابیان»، گزارش کتاب تاریخ (مل‍‌ )؛ نفیسی، سعید، تاریخ اجتماعی و سیاسی ایران در دورۀ معاصر، تهران، 1383 ش؛ نیز:

Daftary, F., The Ismāʿīlīs: Their History and Doctrines, Cambridge, 1995; Fraser, J. B., Narrative of a Journey into Khorasan, Oxford, 1984; History Bookreview, www.historybookreview.ir/ post/ (acc. Feb. 4/ 2020); «Jean-Baptiste-Louis-Jacques Rousseau», BnF Data, www.data.bnf.fr/ fr/ 12216593/ jean-baptiste-louis-jacques_rousseau/  (acc. Feb. 4/ 2020); Rawlinson, H., England and Russia in the East, London, 1875; Salmon, O., Alep dans la littérature de voyage européenne pendant la période Ottoman (1516-1918), Aleppo, 2019.

شیوا جعفری