روسکا

روسْکا، یولیوس فردیناند (1867- 1949 م/ 1245-1327 ش)، شرق‌شناس آلمانی و مورخ تاریخ علم دورۀ اسلامی. 
یولیوس، پسر ارشد فردیناند روسکای آموزگار، در بول، نزدیک شهر بادن ـ بادن آلمان، زاده شد. تحصیلات ابتدایی را در زادگاهش گذراند و از کشیش شهر کوچکشان، زبانهای کلاسیک، ازجمله زبان لاتینی را فراگرفت. در 1884 م، پس از اتمام دورۀ مقدماتی در راشتات، و تغییر و تحولاتی که در اعتقادات دینی او روی داد، تصمیم گرفت به تحصیل در رشته‌های فلسفه (برلین)، ریاضیات (هایدلبرگ) و علوم طبیعی (استراسبورگ) ادامه دهد (کراوس، 5-6؛ روسکا، «علوم ... »، 81). 
روسکا با هدف بررسی تاریخ علم در اسلام، به مطالعۀ زبانهای باستانی شرقی علاقه‌مند شد. همین امر زمینۀ هم‌نشینی او را با استادان نامداری همچون رُدولف برونو (استاد زبانهای سریانی، آشورشناسی و فارسی در دانشگاه هایدلبرگ)، ارنست آدالبرت مرکس (استاد تاریخ علم در اسلام) و کارل بتسولد (استاد آشورشناسی) فراهم آورد ( فرهنگ ... ، 4/ 419). او در 1895 م، با ارائۀ پایان‌نامه‌ای با عنوان «علوم چهارگانه برپایۀ ’کتاب محاورات‘ سوروس بارشاکو» به درجۀ دکتری فلسفه رسید و سال بعد، آن را به چاپ رساند (نک‍ : پریزنر، npn.). در این هنگام، بـه پژوهش دربارۀ بخش کانی‌شناسی عجایب المخلوقات زکریای قزوینی پرداخت که درواقع، درآمدی بر پژوهش دربارۀ کتاب الاحجار منسوب به ارسطو بود و زمینۀ مناسبی فراهم آورد تا سالها بعد (1911-1912 م)، وی حاصل برنامۀ پژوهشی موظف خود را با عنوان «سنگ‌شناسی ارسطو براساس دست‌نوشته‌های عربی کتابخانۀ ملی» به چاپ رساند و به کرسی استادی زبانهای سامی نائل شود (کراوس، 8؛ پریزنر، npn.). 
روسکا در این پژوهش برخلاف برخی از دانشمندان قدیمی، بر آن بود که الاحجار منسوب به ارسطو برآمده از مکاتب یونانی نیست؛ چه، در این اثر مناطقی از سرزمینهای شرقی نظیر پارس، هند و حتى چین به‌عنوان خاستگاه مواد معدنی یاد شده است. همچنین، افزون‌بر نام یونانی سنگها، شمار چشمگیری نامهای فارسی میانه نیز در آن آمده است. بررسیهای روسکا نشان داد که مهد این اثر را باید مکاتب پزشکی ایرانی ـ سریانی دانست (کراوس، 13؛ نیز نک‍ : روسکا، «کتاب سنگ‌شناسی ... »، 44-45). 
در همین زمان، مکاتبات روسکا با ماکس مایرهف ــ چشم‌پزشک و خاورشناس آلمانی ــ دربارۀ کتاب الجمـاهر ابوریحـان بیرونی، تأثیری بسزا بر پیشرفت علمی او داشت (کراوس، 8). روسکا در 1921 م، ضمن بررسی نسخه‌های خطی عربی کتابخانۀ دانشگاه گوتینگن، با سر الاسرار زکریای رازی آشنا شد و از آن پس، وقت خود را صرف تاریخ کیمیا و بررسی کتاب رازی کرد و به دانشجویانِ تاریخ شیمی ارائه داد؛ زیرا به عقیدۀ وی، این کتاب با متون عربی، که تا آن زمان به دست آمده بود، تفاوتی آشکار داشت. روسکا در سالهای 1935-1936 م/ 1314-1315 ش، به ویرایش و ترجمۀ کتاب رازی پرداخت و در 1937 م، آن را به آلمانی منتشر کرد. همچنین در مقاله‌ای به بررسی جعل ترجمه‌ها در رسالات منسوب به رازی پرداخت (همو، 9؛ گانتسنمولر، 399؛ پریزنر، npn.؛ روسکا، «آثار به‌غلط ... »، 31ff.). 
آثار منتشرشدۀ روسکا بیش از 200 عنوان است (نک‍ : کراوس، 21-40)، و فهرستی از برخی آثار وی در کتابخانۀ دیجیتالی او فراهم آمده است. از آثار روسکا پیدا ست که وی بیشتر به تاریخ کیمیاگری علاقه داشته است؛ در میان مهم‌ترین آثار او، باید از تفسیر و انتشار «مجمع الفلاسفه» (یکی از قدیمی‌ترین متون کیمیاگری اروپا) و لوح زمردین یاد کرد. او در بخش نخست کتاب «شیمی‌دانان عرب <1924 م>» به جعلی‌بودن رسالات کیمیاگری منسوب به خالد بن یزید بن معاویه پرداخت و در بخش دوم، متن عربی و ترجمۀ آلمانی مقالۀ کیمیاگری منسوب به امام جعفر صادق (ع) را چاپ کرد. روسکا با تحلیل شخصیت تاریخی و مذهبی امام جعفر صادق (ع)، نوشته‌های سحر و جادوی منسوب به وی، و رابطۀ استادی او با جابر بن حیان را نپذیرفت (نک‍ : کراوس، 16؛ روسکا، «شیمی‌دانان ... »، بخش اول، 5ff.، بخش دوم، 119-121، نیز نک‍ : «جابر بن حیان ... »، 264-266). 
روسکا در طول حیات علمی خود، سمتهای گوناگونی را بر عهده گرفت، ازجمله: سردبیری مجلۀ «مجموعۀ آموزشی»؛ ناظر مؤسسۀ تاریخ علوم طبیعی در هایدلبرگ؛ استاد افتخاری دانشگاه برلین با همکاری هاینریش بکر، خاورشناس نامدار آلمانی؛ سرپرستی مؤسسۀ تحقیقات تاریخ علوم طبیعی و سپس، ریاست گروه علوم طبیعی بعد از ادغام این مؤسسه با مؤسسۀ جدید تاریخ طب و علوم طبیعی (پریزنر، npn.). روسکا سرانجام بر اثر عارضۀ چشمی‌ای که منجر به نابینایی‌اش شد، از ادامۀ فعالیتهای علمی بازماند و چند روز پس از تولد 82سالگی‌اش، در شهر شرامبرگ آلمان درگذشت (گانتسنمولر، همانجا). 

مآخذ

فرهنگ خاورشناسان، به کوشش گروه مؤلفان و مترجمان، تهران، 1388 ش؛ نیز: 

Ganzenmüller, W., «Julius Ruska», Journal of Chemical Education, Washington, D. C., 1949, vols. XXII, XXVI, no. 8; Kraus, P., «Julius Ruska», Osiris, Chicago, 1938, vol. V; Priesner, C., «Ruska, Julius», Neue Deutsche Biographie, www. deutsche- biographie. de/ pnd118604260. html#ndbcontent (acc. May. 19, 1400); Ruska, J., Arabische Alchemisten (I. Chāld ibn Jazīd ibn Muʿāwija, II. Ǵaʿfar AlŞādiq ... ), Heidelberg, 1924; id., Das Aristoteles, Heidelberg, 1912; id., Ǵābir ibn Ḥajjān und seine Beziehungen zum Imām Ǵaʿfar aṣ-Ṣādiq, Der Islam, Berlin/ Leipzig, 1927, vol. XVI; id., «Pseudepigraphe Rasis-Schriften», Osiris, Chicago, 1939, vol. VII; id., Das Quadrivium aus Severus Bar Šakkû’s Buch der Dialoge, PhD dessertation, Leipzig, 1896; id., Das Steinbuch des Aristoteles ... , Heidelberg, 1912.
هما میرانصاری