رقیه، دختر یا دخترخوانده

رُقَیّه، (د رمضان 2 ق/ مارس 624 م)، دختر یا دخترخواندۀ پیامبر (ص). 
دربارۀ رقیه روایاتی بسیار اندک موجود است و کمابیش در بیشتر آنها نشانه‌هایی از عناصر داستانی و موضوعات بحث‌برانگیز در سده‌های بعد را، به‌ویژه دربارۀ خلیفۀ سوم، عثمان ابن عفان، که گفته‌اند همسر رقیه بود، می‌توان پیگیری و جست‌وجو کرد. 
بنابر روایت ابن‌اسحاق، رقیه جزو چند فرزند رسول خدا (ص) از حضرت خدیجه بود (ص 82، 245؛ نیز نک‍ : طبری، 2/ 281؛ ابن‌ابی‌خیثمه، 1/ 152؛ نیز نک‍ : دنبالۀ مقاله). در میان فرزندان آن حضرت، نام رقیه را پیش از حضرت فاطمه (س)، و گاه پس از ایشان آورده‌اند (نک‍ : ابن‌اسحاق، طبری، همانجاها؛ نیز نک‍ : کلبی، 30؛ ابوعبید، 197؛ معمر، 15؛ ابن‌حزم، 16). 
بنابر روایاتی که ازهرنظر قابل‌نقد به نظر می‌رسند، شاید پیش از ظهور اسلام، رقیه و یکی از خواهرانش، به ازدواج پسران ابولهب (ه‍ م) درآمدند؛ اما پس ‌از آنکه پیامبر (ص) اسلام را آشکار کرد، به تحریک قریش و پافشاری همسر ابولهب در دشمنی با پیامبر (ص)، از آن دو جدا شدند (طبری، 2/ 467- 468، به نقل از ابن‌اسحاق؛ نیز نک‍ : ابن‌سعد، 8، 29-30؛ بلاذری، 1(1)/ 294، 1(2)/ 1008؛ برای آراء شیعی دراین‌باره، نک‍ : ابوالقاسم کوفی، 112-113؛ مفید، تزویج ... ، 18). بنابر روایات، پس ‌از آن، رقیه به ازدواج عثمان بن عفان درآمد و با او به حبشه هجرت کرد (نک‍ : بلاذری، 4(1)/ 482، 600؛ طبری، 2/ 329-330؛ ابن‌ابی‌عاصم، 5/ 375) و سپس با وی به مکه بازگشت (طبری، 2/ 340)، آنگاه همراه عثمان به مدینه مهاجرت کرد (بلاذری، 1(1)/ 447- 449)؛ اما در حدود زمانی نبرد بدر (ه‍ م) بیمار شد. گویا عثمان به فرمان پیامبر (ص)، به‌سبب مراقبت از رقیه، از شرکت در این غزوه بازماند (واقدی، 1/ 101، 154؛ ابن‌سعد، 8/ 30؛ بلاذری، 1(2)/ 697، 4(1)/ 489، 5/ 186؛ نیز نک‍ : ذهبی، 1/ 69، 77). 
رقیه در روز نبرد بدر یا اندکی پس ‌از آن، هنگام بازگشت مسلمانان به مدینه، از دنیا رفت؛ زیرا زمانی‌که خبر پیروزی مسلمانان به مدینه رسید، به روایت منقول از اسامة بن زید (ه‍ م)، پیکر رقیه در بقیع دفن می‌شد (نک‍ : طبری، 2/ 458؛ واقدی، 1/ 115؛ بلاذری، 1(2)/ 1008- 1009؛ ابن‌ابی‌خیثمه، 1/ 388؛ ابن‌سعد، ذهبی، همانجاها؛ برای روایتی در باب درگذشت رقیه و نقش عثمان، نک‍ : کلینی، 3/ 236؛ برای صلوات بر رقیه و خواهر دیگرش در یک زیارت‌نامۀ شیعی، نک‍‌ : طوسی، 1/ 80). گفته‌اند که فرزند رقیه از عثمان، با نام عبدالله، در کودکی بر اثر حادثه‌ای درگذشت (بلاذری، 4(1)/ 481؛ طبری، 4/ 419-420؛ نیز نک‍ : ابن‌ابی‌عاصم، همانجا).
در روایات موجود در باب رقیه، تأکید بر عثمان، به‌ویژه در برابر امیرالمؤمنین علی (ع)، همسر فاطمۀ زهرا (ع)، به‌نحو آشکاری قابل‌ملاحظه است؛ برای نمونه، هرچند عثمان از فضیلت حضور در بدر باز ماند و بدین‌ترتیب، برخلاف امام علی (ع) و حتى ابوبکر و عمر، در شمار اصحاب بدر نبود؛ چون از رقیه مراقبت می‌کرد، پیامبر (ص) به او سهمی از غنائم این نبرد بخشید (بلاذری، 1(2)/ 697، 4(1)/ 489؛ ذهبی، همانجا)؛ به روایت زُهری (د 124 ق/742 م)، که از تمایل بی‌حدوحصر بنی‌امیه در فضائل‌سازی برای عثمان آگاهی تمام داشت (نک‍ : معمر، 28- 29)، ازآنجاکه عثمان از درگذشت رقیه سخت غمگین و بی‌تاب شد، پیامبر (ص) دختر دیگرش را به ازدواج او درآورد (بلاذری، 1(2)/ 1009؛ نیز نک‍ : ابن‌عبدربه، 5/ 38؛ ذهبی، 2/ 257- 258؛ برای لقب «ذوالنورین» عثمان به‌همین‌سبب، نک‍ : ابن‌عساکر، 39/ 51-52؛ ذهبی، 2/ 257؛ ابن‌کثیر، 3/ 347؛ ابن‌حجر، 2/ 349)؛ درحالی‌که بنابر روایت مشهور در باب ازدواج رقیه و خواهرش با پسران ابولهب، ازدواج با عثمان را نمی‌توان فضیلتی برای عثمان محسوب داشت (برای تفصیل، نک‍ : مفید، المسائل ... ، 92 بب‍‌ ). 
افزون‌برآن، بنابر روایتی نامشهور که ابوالقاسم کوفی (ه‍ م) تفصیلی از آن را به دست داده است، رقیه و خواهرش، زینب در کودکی پدر خود، ابوهند، شوهر خواهر حضرت خدیجه را از دست داده بودند و پس از ازدواج پیامبر (ص) و خدیجه، تحت سرپرستی ایشان قرار گرفتند و بدین‌ترتیب، آن دو، دخترخوانده‌های پیامبر (ص) و خدیجه بوده‌اند (ص 107 بب‍‌ ؛ نیز نک‍ : مفید، تزویج، 18- 19؛ ابن‌صوفی، 7). این روایت همراه شماری ملاحظات دیگر، در روزگار ما موضوع کتاب جعفر مرتضى عاملی، بنات النبی ام ربائبه (قم، 1413 ق/ 1993 م) قرار گرفت و سپس نقدها و پاسخهایی را در پی آورد (برای تفصیل، نک‍ : عاملی، 5 بب‍‌ ). 
مدفن منسوب به رقیه و خواهرانش در غرب قبرستان بقیع (مجلسی، 48/ 297) شناخته بود و بقعۀ آن مانند دیگر بقعه‌های بقیع در یورش وهابیها ویران شد (برای تفصیل، نک‍ : کعکی، 9 (4)/ 108-110).

مآخذ 

ابن‌ابی‌خیثمه، احمد، التاریخ الکبیر، به کوشش صلاح بن فتحی هلل، قاهره، 1425 ق/2004 م؛ ابن‌ابی‌عاصم، احمد، الآحاد و المثانی، به کوشش باسم فیصل احمد جوابره، ریاض، 1411 ق/1991 م؛ ابن‌اسحاق، محمد، السیر و المغازی، به کوشش سهیل زکار، تهران، 1368 ش؛ ابن‌حجر عسقلانی، احمد، الاصابة، به کوشش عادل احمد عبدالموجود و علی محمد معوض، بیروت، 1415 ق/1995 م؛ ابن‌حزم، علی، جمهرة انساب العرب، به کوشش عبدالسلام محمد هارون، قاهره، 1402 ق/1982 م؛ ابن‌سعد، محمد، الطبقات الکبرى، به کوشش محمد عبدالقادر عطا، بیروت، 1410 ق/1990 م؛ ابن‌صوفی، علی، المجدی، به کوشش احمد مهدوی دامغانی، قم، 1409 ق/ 1989 م؛ ابن‌عبدربه، احمد، العقد الفرید، به کوشش عبدالمجید ترحینی، بیروت، 1404 ق/1983 م؛ ابن‌عساکر، علی، تاریخ مدینة دمشق، به کوشش علی شیری، بیروت/ دمشق، 1415 ق/1995 م؛ ابن‌کثیر، البدایة؛ ابوعبید قاسم بن سلام، کتاب النسب، به کوشش مریم محمد خیرالدرع، دمشق، 1410 ق/ 1989 م؛ ابوالقاسم کوفی، علی، الاستغاثة فی بدع الثلاثة، تهران، 1373 ش؛ بلاذری، احمد، انساب الاشراف، به کوشش یوسف مرعشلی، بیروت، 1429 ق/ 2008 م؛ ذهبی، محمد، تاریخ الاسلام، به کوشش بشار عواد معروف، بیروت، 1424 ق/2003 م؛ طبری، تاریخ؛ طوسی، محمد، مصباح المتهجد، بیروت، 1411 ق/1991 م؛ عاملی، جعفر مرتضى، البنات ربائب، بیروت، 1428 ق؛ کعکی، عبدالعزیز، معالم المدینة المنورة بین العمارة و التاریخ، مدینه، 1436 ق؛ کلبی، هشام، جمهرة النسب، به کوشش ناجی حسن، بیروت، 1407 ق/1986 م؛ کلینی، محمد، الکافی، به کوشش ابوالحسن شعرانی و علی‌اکبر غفاری، تهران، 1384 ق؛ مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، بیروت، 1403 ق/1983 م؛ معمر بن راشد، کتاب المغازی، به کوشش شان آنتونی، نیویورک، 2014 م؛ مفید، محمد، تزویج علی علیه السلام بنته من عمر، به کوشش عصام عبدالسید، قم، 1413 ق؛ همو، المسائل السرویة، به کوشش صائب عبدالحمید، قم، 1413 ق؛ واقدی، محمد، المغازی، به کوشش مارسدن جونز، بیروت، 1409 ق/ 1989 م.

علی بهرامیان