عکاس باشی

عَکّاسْ ‌باشی، میرزا ابراهیم خان (1291-1333 ق / 1874-1915 م)، عکاس، نخستین فیلم‌بردار سینمای ایران، صنعتگر، مترجم و دایرکنندۀ دستگاه چاپ در دورۀ سلطنت مظفرالدین شاه قاجار. پاره‌ای عکسها، فیلمها و آثار وی از دید مردم‌شناسی و به یادگار گذاشتن تصاویر و خاطره‌هایی از رفتار مردم دورۀ قاجار دارای اهمیت است.
میرزا ابراهیم خان، فرزند میرزا احمد صنیع‌السلطنه، عکاس «مبارک‌خانۀ» ناصری، در تهران متولد شد و در 41سالگی در چابکسر (گیلان) بر اثر سکته درگذشت. او در 1305 ق / 1888 م، همراه پدرش به اروپا رفت و فن عکاسی و گراورسازی را در آنجا آموخت. در بازگشت از سفر اروپا، نزد مظفرالدین میرزای ولیعهد به تبریز فرستاده شد. مظفرالدین میرزا در 1313 ق / 1895 م، پس از رسیدن به پادشاهی، خواهرزن خود، زیورالسلطان طلعت‌السلطنه را به عقد میرزا ابراهیم خان درآورد و در جمادی‌الآخر 1315 / نوامبر 1897، میرزا ابراهیم خان را ملقب به عکاس‌باشی کرد (غفاری، 19). 
در ذیحجۀ 1317 / آوریل 1900، وقتی مظفرالدین شاه برای معالجه و سیاحت طولانی رهسپار اروپا شد، عکاس‌باشی در رکاب او بود. مظفرالدین شاه و همراهانش در سفر پاریس با دستگاه «سینماتوگراف»، که 3 سال پیش از آنان، ابراهیم صحاف‌باشی در اروپا دیده بود، آشنا شدند (حیدری، صد چهره ... ، 13). از وسایلی که عکاس‌باشی به دستـور مظفرالدین شاه در ایـن سفر خریداری کـرد، دو دستگاه دوربین فیلـم‌بـرداری از نـوع گومون بـود کـه کارخانۀ سازندۀ آن در شهر استاند بلژیک به عکاس‌باشی تحویل داد. در روز شنبـه 21 ربیع‌الآخر 1318 ق / 18 اوت 1900 م، جشن عیدگل برگزار شد و میرزا ابراهیم خان بـا دوربین گومون از این مراسم فیلم‌برداری کرد و نام خود را در تاریخ سینمای ایران به‌عنوان نخستین فیلم‌بردار به ثبت رسانید (حیدری، خاطرات ... ، 11). 
به‌جز فیلم کوتاه جشن عیدگل، فیلمهای صامت و کوتاه دیگری از دورۀ سلطنت مظفرالدین شاه باقی مانده است که شاید برخی از آنها را میرزا ابراهیم عکاس‌باشی فیلم‌برداری کرده باشد. یکی از این فیلمهـا دربـارۀ مراسمی شبیه به بقال‌بازی (ه‍ م) ــ نمایش مضحک چند مرد کوتاه‌قد و بلندقد ــ است که در فضایی باز و با وسایلی متشکل از یک میز و چند صندلی اجرا می‌شود و دو ـ سه نفر از آدمهای بازی که صورتکهای نمایش مضحکِ ساخته‌شده از خمیر، پارچه، و شاخ و دندان بز و گوسفند بر چهره دارند. آنها جست‌وخیزکنان با آدمهای دیگر شوخی می‌کنند. دوربین حرکت نکرده، و از روبه‌رو بازی آنها را ضبط کرده است؛ دوم، فیلمی از رژۀ گارد سلطنتی قاجار با تفنگ و سرنیزه است که دستۀ نوازندگان مارش نظامی آنها را همراهی می‌کند؛ سدیگر، فیلم آمدوشد مردم در یکی از محلهای پرتردد پایتخت است؛ چهارم، تصویرهای پراکنده‌ای از مظفرالدین شاه و ملتزمان رکابش در شکارگاه است. شاه قاجار که تفنگی را به هدفی نامعلوم نشانه می‌رود، شادمان پشت دوربین چشمی قرار می‌گیرد؛ و در یکی دیگر، شماری از زنان روبنده‌دار با چادرهای مشکی نشان داده می‌شوند که به ایستگاه راه‌آهن شهری می‌روند و سوار ماشین دودی می‌شوند. زنها برای آنکه چشم نامحرم به آنها نیفتد، به واگنهایی جداگانه سوار می‌شوند که از هر طرف با پرده‌هایی پوشیده شده‌اند. این قطعه، برخلاف دیگر فیلمها، از چند زاویۀ متفاوت فیلم‌برداری شده است و برای تغییر محل استقرار دوربین، چند قطع دارد. گویی، غرض فیلم‌بردار در فیلم اخیر که فقط سوارشدن دسته‌جمعی زنان را نشان می‌دهد، به‌تصویرکشیدن این شعر بوده که همان سالها ورد زبانها بوده است: شاهنشاه ایران / ماشین دودی آورد به تهران / ای شاه چه کار کردی / تهرانو ویرانه کردی / زنها را دیوانه کردی / بس که زنا نشستند / پایۀ ماشینو شکستند / ماشین دودش هوا رفت / زن کمپانی ددا [ددر] رفت (ژوکوفسکی، 184). 
بیشتر عکسها و فیلمهایی که عکاس‌باشی گرفته است، تصاویر ثابت و متحرک ویژه‌ای‌اند که از دید مردم‌شناسی از اهمیت والایی برخوردارند. عکسها، لحظه‌ای ثابت، و فیلمها، لحظه‌هایی کوتاه از رفتار شاه قاجار و اشراف‌زادگان ایرانی را در سفر فرنگ، و همچنین نوع سرگرمیهای آنان (به‌عنوان نمونه، بازیهای دلقکان، شکار و مواجهه‌شان با ابزارهای تکنولوژیک مثل دوربین فیلم‌برداری و تلسکوپ)، پوشش و آرایش مردم کوچه و بازار، معماری، برخی از آیینها و آداب‌ورسوم، نوع خانه‌ها و بسیاری اطلاعات دیگر را ــ به شکل مستند ــ برای آیندگان حفظ کرده‌اند.
عکاس‌باشی در سفر دوم (1320 ق / 1902 م) و سوم (1323 ق / 1905 م) مظفرالدین شاه به فرنگ نیز همراه او بود. او از این سفرها تصویر متحرک تهیه نکرد؛ اما عکسهای متعددی گرفت. عکسهای سفر دوم در کتاب دویمین سفرنامۀ مبارکۀ همایونی، به تحریر فخرالملک، درج است، و عکسهای سفر سوم در آلبوم‌خانۀ کاخ گلستان نگهداری می‌شود (عدل، 76). 
عکاس‌باشی با فن چاپ نیز آشنا بود و همان‌گونه که پدرش، میرزا مهدی خان کاشانی، در سفرنامۀ مبارکه نوشته است، چاپخانه‌ای که او خریداری کرده بود، به سعی و اهتمام غلام خانه‌زاد سلطانی، فرزند میرزا ابراهیم خان عکاس‌باشی، در باغ گالری دایر شد (ص 1). سفرنامۀ مبارکه را میرزا ابراهیم خان با همین چرخ چاپ کرد.
1. 2. e 
عکاس‌باشی پس از فوت مظفرالدین شاه (1324 ق / 1906 م)، دربار را ترک کرد و تا آخرین روزهای عمرش به زراعت مشغول بود (غفاری، 21).

مآخذ

حیدری، غلام (عباس بهارلو)، صد چهرۀ سینمای ایران، تهران، 1381 ش؛ همو، خاطرات و خطرات فیلم‌برداران سینمای ایران، تهران، 1376 ش؛ ژوکوفسکی، والنتین، اشعار عامیانۀ ایران (در عصر قاجاری)، به کوشش عبدالحسین نوایی، تهران، 1323 ش؛ عدل، شهریار، «آشنایی با سینما و نخستین گامها در فیلم‌برداری و فیلم‌سـازی در ایران»، طـاووس، تهران، 1379 ش، شم‍ 5-6؛ غفـاری، فرخ، «میرزا ابراهیم خان عکاس‌باشی، نخستین فیلم‌بردار ایرانی»، فیلم، تهران، 1379 ش، شم‍ 258؛ کاشانی، میرزا مهدی خـان، سفرنـامۀ مبـارکۀ مظفرالدین شـاه به فرنگ، تحریر همو، تهران، 1361 ش.

عباس بهارلو