ضیاءپور

ضیاءْپور، جلیل، از نخستین پژوهشگران عرصۀ پوشاک و جنگ‌افزار مردم ایران و نیز از پیشگامان نقاشی نوین.
جلیل ضیاء‌پور در رمضان 1339 / مۀ 1920، در بندر انزلی متولد شد. تحصیلات مقدماتی را در زادگاهش گذراند و در نوجوانی چندی به مجسمه‌سازی با گِل مرداب مشغول شد. وی در 1317 ش به تهران آمد و برای تحصیل در رشتۀ موسیقی وارد هنرستان موسیقی شد، اما به‌سبب بازگشت استادان خارجی رشتۀ موسیقی به کشورشان، به‌ناچار به مدرسۀ صنایع مستظرفه (کمال‌الملک) وارد شد و در محضر استادان برجستۀ آنجا به فراگیری هنرهای تزیینی سنتی مانند نقشه‌کشی قالی، کاشی‌کاری و نگارگری پرداخت (ضیاءپور، 76). وی در 1320 ش که مدرسۀ صنایع مستظرفه با دانشگاه ادغام شد، به هنرکده (بعدها، دانشکدۀ هنرهای زیبا) راه یافت و در 1324 ش، با رتبۀ نخست از این هنرکده فارغ‌التحصیل شد. ضیاء‌پور از طرف دانشگاه برای ادامۀ تحصیل به فرانسه اعزام شد و در رشتۀ طراحی، به دانشکدۀ ملی و عالی هنرهای زیبا در پاریس و آتلیۀ آندره لوت راه یافت. ضیاء‌پور همچنین در مدرسۀ دولتی گراند شومیر در رشته‌های تاریخ هنر، سبک‌شناسی، تاریخ تمدن، جامعه‌شناسی، پوشاک، و نقش‌شناسی و آبستره به مطالعه مشغول شد («موجی ... »، 24).
ضیاء‌پور در 1327 ش، به ایران بازگشت. اگرچه او با هنر مدرن غرب و مکاتب مختلف آن کاملاً آشنایی پیدا کرده بود، اما تقلید محض و رواج آن هنر در جامعۀ سنتی ایران را نمی‌پذیرفت. به‌زعم وی گرایشهای هنر نوین با جامعۀ سنتی و فرهنگ کهن ایران مطابقت ندارد. ضیاء‌پور بر بازنمایی عناصر کهن فرهنگ ایران تمرکز داشت. به نظر وی، فرهنگ و تمدن ایران توانایی مواجهه با هنر و صنعت پیشرو غرب را دارد و می‌تواند بدون آنکه هویت خود را از دست بدهد، همراه دیگران جهانی شود (ضیاءپور، 78). از دیدگاه او، در دورۀ کنونی، برخی از جنبه‌های والای هنر ایران، مانند مینیاتور بازگوکنندۀ مقتضیات زمان حال نبوده است؛ ازاین‌رو شاهد واپس‌‌گرایی آن در عصر حاضر بوده‌ایم. ضیاء‌پور با تمرکز بر چنین اندیشه‌ای، چه در زمینۀ هنر نقاشی و مجسمه‌سازی و چه در مطالعات ایران‌شناختی‌اش، به‌ویژه مطالعه بر روی پوشاک و زندگی اقوام ایرانی، از فرهنگ سنتی ایران غافل نبود. ازاین‌رو، بسیاری از آثار شاخص او که به شیوۀ مردم‌شناسان، بر مبنای تحقیقات میدانی شکل گرفتـه است، از عناصر بومی و سنتـی زندگی مردم ایلیاتی و مردم روستاها و جامعه‌های سنتی ایران مشحون است (مجابی، 13).
ضیاء‌پور در پی قالبی نوین و مناسب از هنر بود که با محیط و مقتضیات جامعۀ ایران تناسب داشته باشد؛ ازاین‌رو در 1328 ش، با همکاری دوستان هم‌فکرش، غلامحسین غریب، حسن شیروانی و مرتضى حنانه، انجمنی مبتنی‌بر این اندیشه و با نام «خروس جنگی» تأسیس کرد (ضیاء‌پور، 82؛ مجابی، 20؛ «موجی»، همانجا؛ پاکباز، 205). غلامحسین غریب در زمینۀ ادبیات، حسن شیروانی در زمینۀ تئاتر و مرتضى حنانه در زمینۀ موسیقی، هریک تلاش کردند تا اندیشۀ نوین ضیاء‌پور را به کار گیرند.
انجمن خروس جنگی بر مبنای این شعر فرخی سیستانی: «فسانه گشت و کهن شد حدیث اسکندر / سخن نو آر که نـو را حلاوتی است دگر»، فعالیت خود را برضد اندیشه‌های کهنه‌پرستی و سنت‌گرایی سامان داد (اسکندری، 32). آغداشلو نیز می‌نویسد: هدف اعضای این انجمن این بود که با تلفیق عناصر مختلف هنرهای سنتی و عامه با شیوه‌گراییِ آزادکنندۀ مدرنیسمِ غربیِ نیمۀ دومِ سدۀ 20 م به مکتبی دست پیدا کنند که هم از زبان و ابزار مدرنیسم جهانی رنگ‌وبویی داشته باشد و هم بـه قومیت و ملیت و مذهب و سنت ایرانی وابسته باشد (ص 64).
انجمن یادشده مجله‌ای به نام خروس جنگی نیز منتشر می‌کرد که مروج آراء و اندیشه‌های ضیاء‌پور و یارانش بود («موجی»، همانجا). در صفحۀ عنوان مجلۀ خروس جنگی این عبارت وجود داشت: «هدف ما بالابردن سطح معرفت عمومی است». اندکی بعد مرتضى حنانه از انجمن خروس جنگی جدا شد، اما با ارائۀ مقالاتی در حوزۀ موسیقی همچنان با این انجمن پیوند داشت (ضیاءپور، همانجا). بعدها هنرمندانی چون نیما یوشیج، سهراب سپهری و محمود پورتراب نیز به عضویت انجمن درآمدند (ناسی، 6).
در 1328 ش، مجلۀ خروس جنگی به حکم مجلس شورای ملی و استیضاح وزیر فرهنگ وقت تعطیل شد و پس از آن مجلۀ پنجۀ خروس به‌جای آن منتشر شد (همو، 6-7؛ «موجی»، همانجا). برخی از آراء و افکار انجمن خروس جنگی در نشریۀ کویر نیز منتشر می‌شد. برخی پژوهشگران ضیاء‌پور را از جملۀ پیشگامان مکتب هنری «سقاخانه» نیز دانسته‌اند (تبریزی، 96).
از دیگر فعالیتهای ضیاء‌پور، پژوهش گستردۀ وی در متون کهن فارسی است. وی براساس متون، اسناد و نقوش برجای‌مانده از دوره‌های مختلف تاریخ ایران، سیر تحول پوشاک زنان و مردان، زیورآلات و جنگ‌افزارهای ایرانی را از کهن‌ترین دوره‌ها تا به امروز بررسی کرده که حاصل آن در این کتابها فراهم آمده است: : پوشاک باستانی ایرانیان از کهن‌ترین زمان تا پایان شاهنشاهی ساسانیان در 356 صفحه (1332 ش)؛ پوشاک ایلها، چادرنشینان و روستاییان ایران در 307 صفحه (1346 ش)؛ پوشاک زنان ایران از کهن‌ترین زمان در 221 صفحه (1347 ش)؛ زیورهای زنان ایران‌ از دیرباز تاکنون در 537 صفحه (1348 ش)؛ پوشاک ایرانیان از چهارده قرن پیش در 431 صفحه (1349 ش)؛ پوشاک هخامنشیها و مادیها در تخت‌جمشید در 234 صفحه (1350 ش)(نک‍‌ : «موجی»، 25).
مهم‌ترین ویژگی پژوهشهای ضیاءپور در این کتابها، بهره‌گیری دقیق وی از منابع کهن و یافته‌های باستان‌شناسان و ایران‌شناسان و بازنمایی و بازسازی نقوش کهن و مطالعۀ دقیق بر روی آنها به‌ویژه مجسمه‌ها و مهرهای باستانی است. ضیاء‌پور با طراحی مجدد نقوش باستانی و تحلیل جزئیات آنها و همچنین براساس نقوش روی ظرفها، پارچه‌ها، دست‌بافتها و نیز دیوارنگاره‌ها در دوره‌های مختلف اسلامی و با جست‌وجو در منابع و آثار مربوط به این دوره‌ها، توانسته است در کتابهای خود پوشاک مردان و زنان شهری، روستایی و عشایری، جنگجویان و سپاهیان، درباریان و پوشاک بزم و جزئیات آنها مانند سربندها، پاپوشها، جواهرها و زیورها، و جنگ‌افزارها و نحوۀ آرایش آنها را به تصویر بکشد. از دیگر آثار مهم ضیاء‌پور می‌توان به نقوش زینتی در ایران‌زمین (از کهن‌ترین زمان تا دورۀ مادها) در 432 صفحه (1353 ش)، آشنایی با رنگ‌آمیزی در آثار هنری (از کهن‌ترین زمان تا دورۀ صفویه) در 162 صفحه و مختصر تاریخ هنر ایران و جهان (1377 ش) اشاره کرد.
ضیاء‌پور همچنین تحقیقاتی دربارۀ آداب‌ورسوم، و زبان و گویش اقوام کهن ایرانی انجام داده است (برای آگاهی از فهرست آثار وی، نک‍ : همان، 25-27). درمجموع، آثار ضیاء‌پور شامل حدود 30 عنوان کتاب، 49 عنوان مقاله و شماری سخنرانی است («استاد ... »، 220).
از نقاشیها و مجسمه‌های مشهور ضیاء‌پور که نمایانگر اندیشۀ وی است، می‌توان از نقاشی دختر بندری، چادرنشینان، دختر لر، زن بلوچ، دختر ترکمن (ناسی، 8-13)، زینب خاتون (محیط، 85) و قیام کاوه (جرجانی، 26) نام برد.
از دیگر فعالیتهای علمی ضیاء‌پور می‌توان به ریاست موزۀ مردم‌شناسی در 1345 ش اشاره کـرد («استاد»، همانجا). ضیاء‌پور در 1378 ش / 1999 م در تهران درگذشت.

مآخذ

آغداشلو، آیدین، «نقاشی آیینه‌ای است بازتابندۀ فرهنگ معاصر ایران»، هنرهای تجسمی، تهران، 1378 ش، شم‍ 5؛ «استاد جلیل ضیاء‌پور پیش‌کسوت جنبش نقاشی نوین ایران درگذشت»، فصلنامۀ هنر، تهران، 1378 ش، شم‍ 42؛ اسکندری، ایرج، «بررسی گرایشهای سنتی در نقاشی معاصر ایران»، هنرنامه، تهران، 1379 ش، س 3، شم‍ 9؛ پاکباز، رویین، نقاشی ایران از دیرباز تا امروز، تهران، 1379 ش؛ تبریزی، صادق، «تقلید از مکاتب غربی گرهی را نمی‌گشاید»، هنرهای تجسمی، تهران، 1378 ش، شم‍ 6؛ جرجانی، رضا، «نمایشگاه هنرهای زیبای ایران»، سخن، تهران، 1325 ش، س 3، شم‍ 1؛ ضیاءپور، جلیل، «سخن نو آر که نو را حلاوتی است دگر»، گفت‌وگو، فصلنامۀ هنر، تهران، 1368 ش، شم‍ 17؛ مجابی، جواد، مقدمه بر پیشگامان نقاشی معاصر ایران (نسل اول)، ترجمۀ کریم امامی، تهران، 1376 ش؛ محیط، بهزاد، «نمایشگاه نقاشی ایرانی در بوستون»، سخن، تهران، 1337 ش، شم‍ 1؛ «موجی که فرونشست»، به یاد جلیل ضیاء‌پور، کتاب ماه هنر، تهران، 1378 ش، شم‍ 17- 18؛ ناسی، کریستا، «استاد جلیل ضیاء‌پور، پدر نقاشی نو ایران»، هنرنامه، تهران، 1378 ش، س 2، شم‍ 5.

معصومه ابراهیمی