آستان قدس رضوی

کتابخانه

نام کنونی آن «کتابخانۀ مرکزی آستان قدس رضوی» است و از کهن‌‌ترین و مهم‌ترین کتابخانه‌های ایران و جهان اسلام در شهر مشهد و از معتبرترین و ارزشمندترین کتابخانه‌ها از لحاظ منابع اسلامی و آثار نفیس به‌شمار می‌رود. در منابع تاریخی از این کتابخانه با نامهایی چون قرآن‌خانۀ حضرت، کتابخانۀ مبارکۀ آستانۀ مقدسه، کتابخانۀ سرکار فیض آثار، کتابخانۀ مشهد رضا، کتابخانۀ مقدسۀ روضۀ مرضیۀ رضویه و کتابخانۀ مبارکۀ رضویه یاد کرده‌اند. در منابع جدید معمولاً با عنوان کتابخانۀ آستان قدس رضوی از آن نام می‌برند.
تاریخ دقیق تأسیس کتابخانه را با قطعیت نمی‌توان تعیین کرد، اما با توجه به قراین تاریخی، وقف‌نامه‌های مرقوم در پشت برخی از کتابها، قرآنهای خطی موجود و قرآنی که در 363ق/ 974م وقف شده، می‌توان قدمت محلی را که آثاری در آن حفظ می‌شده است، تخمین زد. در مجموعۀ این کتابخانه جزواتی دیده می‌شود که تاریخ وقف آنها 421ق/ 1030م است و نیز قرآنی متعلق به سدۀ 5 ق که یکی از شاهزادگان دیلمی وقف کرده است (اوکتایی، «کتابخانه...»، شم‍ 4، ص 55؛ احتشام کاویانیان، 295؛ دشتی، 648؛ «تاریخچۀ کتابخانه»، 4). از عنوان «خزانة الکتب» در وقف‌نامۀ غایة ‌الاصول (825ق) و نیز از تعبیر «کتابخانۀ مبارک» در نسخه‌ای از تفسیر ابوالفتوح که در 861 ق به کتابخانه وقف شده است، برمی‌آید که کتابخانه در سدۀ 9ق دایر بوده است. کتابخانه در حملۀ ازبکان به خراسان (988ق) تاراج شد و بسیاری از قرآنها و کتب نفیس آن از میان رفت. شاه‌عباس اول صفوی با گردآوری کتابهای باقی‌مانده و کتابهایی که خود یا شیخ بهایی وقف کرد، کتابخانۀ جدیدی بنیاد نهاد و مدیری نیز برای ادارۀ آن تعیین کرد. نادرشاه افشار نیز کتابهایی وقف کتابخانه کرد (اسکندربیک منشی، 409، 413؛ اوکتایی، مقدمه...، 3؛ قزوینی، 240؛ مولوی، 322). از حدود 1150ق/ 1737م مکانی ویژه برای کتابخانه در نظر گرفته شد. 
در عصر قاجار نیز از کتابخانه استفاده می‌شد، اما توجه جدی به آن از دهۀ نخست 1300ش به بعد آغاز گردید که اشخاصی نظیر محمد ولی‌خان اسدی نیابت تولیت آستان قدس را عهده‌دار شدند. با اقدامات آنها مخزن کتابخانه از قرائت‌خانه جدا شد و توسعه یافت، فهرست کتابخانه برای عموم چاپ و توزیع، و بر شمار کتابها نیز افزوده شد (اوکتایی، «کتابخانه»، شم‍ 5، ص 34-35؛ ولایی، 624).
بنای مستقل و خاص برای کتابخانه در 1330ش، در ضلع شمال شرقی صحنی، احداث شد که اکنون صحن امام خمینی نام دارد. از 1334ش برخی وسایل جدید برای کتابخانه تهیه شد و در 1356ش فضای جدید و وسیعی در طبقۀ فوقانی موزۀ آستان قدس به کتابخانه اختصاص یافت. بنای جدید کتابخانه، با 30 هزار مترمربع زیربنا و با الهام از معماری اسلامی ـ ایرانی، از 1360ش آغاز شد و در 1374ش به بهره‌برداری رسید. سازمان و تشکیلات جدیدی نیز با نام سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی از 1374ش آغاز به کار کرد که از 7 اداره (اداره‌های خدمات کتابداری، مخطوطات، اسناد، کتابخانۀ عمومی، کتابخانه‌های وابسته، امور عمومی و موزه‌ها) و چند واحد تشکیل می‌شود. به‌جز کتابخانۀ مرکزی آستان قدس، تا 1383ش، 47 کتابخانۀ عمومی در مشهد و دیگر شهرها، و یک کتابخانۀ وقفی در لکهنو (هند)، کتابخانه و موزۀ ملک در تهران، و کتابخانۀ وزیری در یزد زیر نظر همین تشکیلات جدید اداره می‌شدند (دشتی، 669؛ «کتابخانه‌های وابسته...»، 685- 695).
مجموعۀ کتابهای کتابخانۀ مرکزی آستان قدس را حدود یک‌ میلیون نسخه تخمین می‌زنند. 242،27 نسخۀ خطی که از نفیس‌ترین مجموعه‌های خطی جهان است، 940،2 نسخۀ کامل قرآن خطی که شماری از آنها در جهان بی‌مانند و منحصر به فرد است، 119،8 نسخه جزوات قرآنی، 919،1 نسخۀ عکسی، 930 وقف‌نامه که شماری از آنها در زمرۀ اسناد تاریخی مهم به‌شمار می‌آید و مجموعۀ کتابهای چاپ سنگی شامل 941،3 عنوان (469،35 نسخه) به زبانهای فارسی و عربی در موضوعات مختلف در این مجموعه نگاهداری می‌شود. کتابهای چاپیِ کل مجموعه‌های تابع کتابخانه بیش از 000،100،1 جلد، و به بیش از 50 زبان است. نشریات بالغ بر 450،5 عنوان (24 هزار دوره) به زبانهای فارسی، ‌عربی، انگلیسی و دیگر زبانهاست. بیش از 4 میلیون برگ سند، 610،47 حلقه میکروفیلم نسخه‌های خطی و شماری لوح فشرده در این کتابخانه نگاهداری می‌شود.
کتابخانۀ آستان قدس رضوی به پیشرفته‌ترین استانداردهای جهانی حفاظت از منابع کتابخانه‌ای مجهز شده است و از حیث ساختار و تشکیلات با سازمان‌دهی مجهزترین کتابخانه‌های بزرگ جهان برابری می‌کند (گلچین معانی، «الف»؛ «مجموعۀ منابع»؛ دیشیدی، 642-646). کتابخانۀ مرکزی از نظر اداری و تأمین بودجه تابع حوزۀ معاونت فرهنگی آستان قدس است. این کتابخانه‌ با کتابخانه‌های بزرگ ایران و جهان و شماری از مراکز علمی و معتبر جهان در ارتباط، و استفاده از آن برای عموم آزاد است. درآمد فروش روزانۀ بلیت موزه‌های آستان قدس نیز صرف خرید کتاب برای کتابخانه می‌شود. موزۀ آستان قدس نیز، که از 1374ش یکی از واحدهای سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی به‌شمار می‌رود، حاوی اشیاء نفیس و اغلب بی‌مانندی است که در خلال سده‌های متمادی گرد آمده‌اند.

مآخذ

احتشام کاویانیان، محمد، شمس الشموس، مشهد، 1354ش؛ اسکندربیک منشی، عالم‌آرای عباسی؛ اوکتایی، «کتابخانۀ آستان قدس»، نامۀ آستان قدس، شم‍ 4 (فروردین 1340)؛ همو، همان، شم‍ 5 (اردیبهشت 1340)؛ همو، مقدمه بر فهرست کتب کتابخانۀ مبارکۀ آستان قدس رضوی، مشهد، 1305ش؛ «تاریخچۀ کتابخانه»، حرم، شم‍ 75؛ دشتی، محمد، «کتابخانۀ مرکزی و مرکز اسناد آستان قدس»، مجموعه‌مقالات کنگرۀ بین‌المللی کتاب و کتابخانه در تمدن اسلامـی، مشهد، 1374ش، ج 2؛ دیشیدی، رضـا، «گـزارش فنی دربـارۀ کتـابخانۀ جدید آستان قدس رضوی»، همان؛ قزوینی، محمد، بیست مقالۀ قزوینی، تهران، 1332ش، ج 2؛ «کتابخانه‌های وابسته به آستان قدس رضوی»، مجموعه‌مقالات کنگرۀ بین‌المللی کتاب و کتابخانه در تمدن اسلامی، مشهد، 1374ش، ج 2؛ گلچین معانی، احمد، راهنمای گنجینۀ قرآن، مشهد، 1347ش؛ «مجموعۀ منابع»، پایگاه اینترنتی سازمان کتابخانه‌ها و موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی (آذر 1383)؛ مولوی، عبدالحمید، آثار باستانی خراسان، تهران، 1355ش، ج 1؛ ولایی، مهدی، «تاریخ کتابخانۀ آستان قدس رضوی»، مجموعه‌مقالات کنگرۀ بین‌المللی کتاب و کتابخانه در تمدن اسلامی، مشهد، 1374ش، ج 2.

صادق سجادی/ کاظم حافظیان رضوی

انتشارات

واحد انتشارات آستان قدس رضوی از واحدهای فرهنگی این آستان (تأسیس: 1362ش) است و وظیفۀ تألیف، ترجمه، تصحیح، چاپ و نشر آثار ارزندۀ مربوط به فرهنگ و معارف اسلامی و تحقیقات جدید در زمینۀ علوم و فنون مختلف را بر عهده دارد. سابقۀ فعالیتهای انتشاراتی آستان قدس به 1355ش بازمی‌گردد که کتاب فرهنگ لغات قرآن (بر اساس قرآن مترجم 556ق)، ترجمه و شرح نهج‌البلاغه و دورۀ جدید نامۀ آستان قدس در آن سال منتشر شد ( آستان...، 204).
تشکیلات ‌انتشارات ‌زیر نظر مدیر و هیئت‌ مدیره‌ای که از سوی تولیت آستان‌ قدس تعیین‌ می‌شود، در دو بخش‌ چاپخانه و انتشارات، به فعالیت می‌پردازد ( انقلاب...، 243). چاپخانۀ انتشارات با دستگاههای جدید چاپ، در 1364ش در مشهد تأسیس شد (عطاردی، 471) و پس از آن، آستان قدس رضوی برای توسعۀ واحدهای‌ فرهنگی خود، شرکت به نشر را در تهران با هدف توزیع و فروش آثار انتشار یافته از سوی نهادهای فرهنگی آستان ‌قدس، در 1365ش خرید و دفتر مرکزی این شرکت در 1375ش به مشهد انتقال یافت. آستان قدس رضوی، با ادغام بخش انتشارات مؤسسۀ چاپ و انتشارات، تغییر در فروشگاهها، ایجاد فروشگاههای جدید و حذف مسئولیت نشر در برخی نهادهای تابع آستان قدس، فعالیت انتشاراتی را در 1376ش متمرکز، و دور جدیدی از فعالیتها را آغاز کرد (عطاردی، همان‌جا).
انتشارات آستان قدس به لحاظ دستیابی به منابع غنی کتابخانۀ آستان و به‌ویژه نسخ خطی کم‌نظیر فارسی و عربی و باتوجه به امکان همکاری شمار کثیری از دانشگاهیان و استادان حوزه در مشهد و شهرهای دیگر، امکانات گسترده‌ای برای فعالیت در زمینه‌های مختلف دارد. هم‌اکنون 13 گروه تخصصی (معارف اسلامی، زبان و ادبیات فارسی و زبان‌شناسی، تاریخ، جغرافیا، مهندسی، علوم، زبانهای خارجی، روانشناسی اسلامی، پزشکی، ویرایش، نوسوادان، کشاورزی و مرکز بحارالانوار) با آن همکاری دارند ( انقلاب، 243-244). انتشارات آستان قدس، علاوه بر نشر کتاب، به نشر جزوه، دیوارکوب (پوستر)، ویژه‌نامه و اهدای کتاب به کتابخانه‌ها نیز می‌پردازد. چاپ و نشر آثار مذهبی نفیس، آثار مختص گروههای مختلف سنی کودک و نوجوان، آثار دانشگاهی و عمومی از فعالیتهای اصلی این مؤسسۀ انتشاراتی است. شماری از انتشارات این واحد در سالهای اخیر جوایز کتاب را دریافت کرده، و برخی از آنها در شمار منابع مرجع و مستند تحقیقی قرار گرفته است (همان‌جا؛ عطاردی، 471-472). شرکت به نشر در مشهد، تهران و شماری از شهرهای ایران فروشگاه و نمایندگی توزیع و فروش دارد (همان‌جاها). اطلاعات مربوط به این انتشارات از راه پایگاه اینترنتی دستیاب است (نک‍ : مآخذ).

مآخذ

آستان قدس رضوی: دیروز و امروز، آستان قدس رضوی، مشهد، بی‌تا؛ انقلاب اسلامی و آستان قدس رضوی، آستان قدس رضوی، تهران، 1364ش؛ پایگاه اطلاع‌رسانی آستان قدس رضوی (مهر 1386)؛ عطاردی، عزیزالله، تاریخ آستان قدس رضوی، تهران، 1371ش، ج 1. 

لیلا رضایی

بنیاد پژوهشهای اسلامی

این نهاد فرهنگی و پژوهشی، که وابسته به آستان قدس رضوی است (تأسیس: 1363ش)، با هدف نشر و ترویج فرهنگ اسلامی، ارائۀ خدمات فرهنگی به منظور ارتقای سطح فرهنگ دینی و پژوهشهای علمی در حوزۀ علوم اسلامی و به‌ویژه زبان فارسی، فعالیتهای خود را از 1364ش آغاز کرد و هیئت مدیره و سرپرست آن از سوی نمایندۀ امام خمینی و تولیت عظمای آستان قدس رضوی معین شد. انتخاب هیئت مدیره (شامل 7 تن از استادان حوزه و دانشگاه و یک بازرس رسمی)، مدیرعامل و همچنین تدوین خط مشی کلی بنیاد در حوزۀ اختیارات تولیت آستان قدس رضوی است (عطاردی، 469؛ پایگاه اطلاع‌رسانی...). 
فعالیتهای پژوهشی بنیاد زیر نظر معاونت طرحها و امور پژوهشی و در قالب 15 گروه تخصصی (کودک و نوجوان، تاریخ اسلام، حـدیث، قـرآن، فقه و اصول، ترجمۀ عربی، تصحیح متـون اسلامی، ترجمۀ زبانهای اروپایی، جغرافیای ممالک اسلامی، کتاب‌شناسی،کلام و فلسفۀ اسلامی، رجال و تراجم، دایرةالمعارف آستان قدس رضوی، خراسان‌شناسی، و مجلۀ مشکٰوة) انجام می‌شود (پایگاه اطلاع‌رسانی‌). مرکز خراسان‌‌شناسی آستان قدس، پس از ادغام در بنیاد پژوهشهای اسلامی، با چند گروه تخصصی (حضرت رضا (ع)، تاریخ و جغرافیای تاریخی، فرهنگ عامه و مردم‌شناسی، پژوهشهای اجتماعی، رجال و مفاخر فرهنگی، تاریخ تمدن و باستان‌شناسی، مطالعات مشترک فرهنگی خراسان و آسیای مرکزی، متون و ادبیات خراسان و هنرهای سنتی) از زیرمجموعه‌های آن بنیاد به‌شمار می‌رود (همان‌جا).
بنیاد پژوهشهای اسلامی، در راستای فعالیتهای برون‌مرزی، فعالیتهای فرهنگی خود را با اعزام نماینده‌ای به هند از 1365ش آغاز کرد و دفتر نمایندگی آن در لبنان در 1370ش تأسیس شد که همین دفتر اکنون نمایندگی آستان قدس رضوی را در بیروت بر عهده دارد. بنیادْ دوره‌هایی از منابع اسلامی را برای مدرسه‌های علمیۀ افغانستان، مراکز علمی پاکستان و نمایندگیهای سیاسی ایران در کشورهای منطقه ارسال می‌کند؛ نیز از آغاز تأسیس تا کنون، همایشهای ملی و بین‌المللی بسیاری را در زمینه‌های مختلف و مرتبط با قلمرو فعالیتهای خود برگزار کرده است (همان‌جا؛ مشکوة، 218).
شورای نشر نفایس بنیاد، متشکل از 7 تن از کارشناسان بنیاد و کتابخانۀ مرکزی، با هدف شناسایی، انتخاب و فراهم آوردن امکانات لازم برای نشر نفایس خطی آستان قدس رضوی و تهیۀ عکس از این نسخه‌ها، در خرداد 1365 تشکیل شد ( آشنایی...، 514). واحد نشر بنیاد بیش از 500،1 عنوان کتاب و نسخۀ خطی، که شماری از آنها از مراجع مهم پژوهشی است، تا پایان 1384ش منتشر کرده است(یادداشت مؤلف). فصلنامۀ مشکٰوة، به زبان فارسی، که سخنگوی رسمی این نهاد به شمار می‌آید، فصلنامۀ المصباح، به زبان عربی، و تحقیقات جغرافیایی از نشریه‌های وابسته به این بنیادند ( آشنایی، 43).

مآخذ

آشنایی با بنیاد پژوهشهای اسلامی، آستان قدس، مشهد، بی‌تا؛ پایگاه اطلاع‌رسانی آستان قدس رضوی1 (خرداد 1385)؛ عطاردی، عزیزالله، تاریخ آستان قدس رضوی، تهران، 1371ش، ج 1؛ مشکٰوة، شم‍ 33 (زمستان 1370)؛ نیز: یادداشت مؤلف.

فریبا پات

دانشگاه علوم اسلامی رضوی

این دانشگاه پس از انقلاب، در 1363ش در کنار بست طبرسی، نزدیک ایوان عباس احداث شد و به‌جای مدرسۀ قدیم میرزا جعفر، به انضمام مدرسۀ خیرات‌خان و چند ساختمان اطراف آن، بنا گردید. دانشگاه علوم اسلامی رضوی در 1385ش 700 دانشجو داشت که 40 تن از آنان خارجی بودند. دانشگاه در 3 سطح کارشناسی، کارشناسی ارشد و دکتری دانشجو می‌پذیرد. دوره‌های کارشناسی شامل رشته‌های علوم قرآنی و حدیث، فلسفه و کلام اسلامی، ادبیات عرب، ادبیات فارسی، تاریخ اسلام، تاریخ فرهنگ و تمدن ملل اسلامی، حقوق و علوم حدیث است. در دورۀ کارشناسی ارشد رشته‌های حقوق خصوصی، حقوق بین‌الملل، حقوق جزا و جرم‌شناسی و حقوق اسلامی نیز تدریس می‌شود. 
نخستین آزمون ورودی دورۀ دکتری این دانشگاه در رشتۀ علوم قرآنی و حقوق خصوصی در 1381ش برگزار شد. 

مأخذ

پایگاه اطلاع‌رسانی آستان قدس رضوی (مهر 1386). 

بخش مفاهیم جدید و عناوین ویژه