شیخ ابو الپشم

شِیْخْ اَبوالْپَشْم، مثنوی‌ای 84بیتی منسوب به بهاءالدین محمد بن حسین عاملی متخلص به شیخ بهایی (953-1030 یا 1031 ق / 1546-1621 یا 1622 م). شیخ ابوالپشم داستانی است به زبان طنز دربارۀ زندگی طلبه‌ای فقیر که در مدرسه روزگار می‌گذراند. 
منظومۀ شیخ ابوالپشم در مذمت شکم‌پرستی است. این منظومه به‌طور مستقل و بارها، به‌شیوۀ کتابهای مکتب‌خانه‌ای در ایران چاپ شده است و از متون بچه‌خوانی به شمار می‌رود. آقابزرگ تهرانـی (19 / 230) آن را معرفـی کرده، و بـه شیخ بهایی منسوب دانسته است. نسخه‌ای از این مثنوی در کتابخانۀ آیت‌الله مرعشی در قم (ضمن مجموعۀ 922‘8 موقت) نگهداری می‌شود که سرایندۀ آن، ملا منیر لاهوری (ابوالبرکات منیر بن عبدالمجید ملتانی) (د 1054 ق) دانسته شده است (متقی، 112). نسخه‌ای هم در مجموعه‌ای به خط محمدعلی اصفهانی در 1315 ق در کتابخانه‌ای شخصی در قم نگهداری می‌شود. 
اگرچه این مثنوی در کلیاتِ چاپی شیخ بهایی نیامده، اما سبک، زبان و بیان آن به‌روش مثنویهای شیخ بهایی است. از سویی، بر روی نسخۀ چاپ سنگی کتابخانۀ معرفت شیراز قید شده است: «استنساخ از کتاب شیخ بهایی علیه الرحمة». 
مثنوی چنین آغاز می‌شود: بشنو این قصه را تو از بنده / تا بگیرد تو را دمی خنده /  / قصه‌ای بس لطیف و روح‌افزا / خوش‌تر از شهد و شکر و حلوا /  / شیخ ابوالپشم مرد ملایی / داشت در کنج مدرسه جایی. داستان از این قرار است که طلبه‌ای به نام شیخ ابوالپشم از شدت گرسنگی رو به بازار می‌نهد. هنگام گذر از دکانهای نانوایی، قنادی، کبابی و کله‌پزی بی‌طاقت می‌شود و در ازای یک وعده خوراک کله، پوستین خود را می‌دهد که هم بالاپوش او ست و هم رواَندازش؛ با این استدلال که اکنون تابستان است. درعوض به اندازۀ چند وعده غذا می‌خورد و شاد به حجره بازمی‌گردد و به خوابی عمیق فرومی‌رود. نیمه‌شب که هوا سرد می‌شود و شیخ ابوالپشم پوششی ندارد، به‌سختی از سرما بر خود می‌پیچد و خود را نفرین می‌کند که چرا بر اثر شکم‌بارگی همۀ دارایی‌اش را از دست داده است و با تضرع دست به دعا برمی‌دارد. سرانجام، هنگام طلوع خورشید خلعتی می‌یابد و می‌پوشد و به درگاه خدا سپاس می‌گزارد (حکایت ... ، سراسر اثر). 

مآخذ

آقابزرگ، الذریعة؛ حکایت خوش‌عبارت جناب شیخ ابوالپشم، منسوب به محمد شیخ بهایی، چ سنگی، شیراز، کتابخانۀ معرفت / سعادت؛ متقی، حسین، «نسخه‌های طنز <گزیده‌ای از دست‌نویسهای طنز و شوخی در کتابخانۀ حضرت آیت‌الله العظمى مرعشی نجفی>»، میراث شهاب، قم، 1387 ش، س 14، شم‍ 1.

حسن ذوالفقاری