روح الامینی

روحُ‌الْاَمینی، محمود (1307- 1389 ش/ 1928-2011 م)، از پیشکسوتان مردم‎شناسی ایران و از استادان برجستۀ این رشته در دانشگاهها.
او در مهرماه 1307 در کوهبنان کرمان زاده شد؛ خواندن، نوشتن و قرائت قرآن را در مکتب‎خانه آموخت (روح‎الامینی، «پیشگامان ... »، 17- 18)؛ تحصیلات ابتدایی را در کرمان، و آموزش دورۀ متوسطه را در مدرسۀ دارالفنون تهران به پایان برد. روح‎الامینی از 1331 تا 1334 ش در دورۀ کارشناسیِ ادبیات فارسی در دانشگاه تهران مشغول به تحصیل بود (همان، 18-20؛ برومبرژه، 149). از استادان وی در این مقطع، می‌توان به ابراهیم پورداود، بدیع‌الزمان فروزانفر و صادق کیا اشاره کرد (روح‎الامینی، همان، 20). او پس از گذراندن دورۀ کارشناسی، به مدت 3 سال به تدریس زبان فارسی در دارالفنون و مدارس آمل مشغول بود (برومبرژه، همانجا). حضور در آمل، وی را به نوشتن دربارۀ بسیاری از آداب و رسوم مردم آن منطقه ترغیب کرد و بدین‌ترتیب، دریچه‎ای به سوی مطالعات انسان‎شناسی و مسائل اجتماعی بر او گشوده شد (روح‎الامینی، همان، 23).
روح‎الامینی در 1338 ش در مقطع کارشناسی ارشد، به فراگیری علوم اجتماعی در مؤسسۀ تحقیقات اجتماعی پرداخت (همان، 25؛ برومبرژه، همانجا). از استادان این رشته در آن دوره، می‎توان اینان را نام برد: غلامحسین صدیقی، احسان نراقی، یحیى مهدوی و محمدحسن گنجی (همان، 31). روح‎الامینی سپس به فرانسه رفت و در دانشگاه سوربن پاریس و موزۀ مردم‎شناسی فرانسه به تحصیل ادامه داد و با ارائۀ رسالۀ «تمدن سنتی گوسفند در میان عشایر فارس»، با راهنمایی آندره لوروآ گوران، به درجۀ دکتری نائل شد (برومبرژه، همانجا)؛ آنگاه به مدت یک سال به‌عنوان پژوهشگر در «مرکز تحقیقات فرانسه» کار کرد و مدتی نیز به تدریس در موزۀ مردم‎شناسی فرانسه پرداخت (روح‎الامینی، «پیشگامان»، 56، زندگی‎نامه، 157). او در سالهای 1348- 1379 ش، در دانشگاههای ایران تدریس می‎کرد و از 1355 تا 1358 ش (هم‎زمان با تدریس در ایران) در دانشگاه اِکس فرانسه به تدریس مردم‎شناسی مشغول بود («بزرگداشت ... »، 108).
روح‎الامینی افزون بر تدریس، فعالیتهای دیگری نیز داشت که ازجمله می‎توان به این موارد اشاره کرد: راه‎اندازی و سازمان‎دهیِ «موزۀ مردم‎شناسی» در کاخ گلستان در 1351 ش؛ طرح و راه‎اندازی موزۀ حمام گنجعلی‎خان در کرمان به یاری هنرمندان موزۀ مردم‎شناسی در 1351-1352 ش؛ اقدام برای نگهداری از باغ نگارستان؛ و راه‎اندازی مرکز اسناد و آثار دانشگاهی (قنبری، 160). 
انجمن آثار و مفاخر فرهنگی به پاس سوابق درخشان و خدمات فرهنگی روح‎الامینی، در 11 خرداد 1381 از وی تجلیل به عمل آورد («بزرگداشت»، همانجا). سرانجام وی پس از 82 سال زندگی، در 17 اسفند 1389 درگذشت (کاظمی، 6).
روح‎الامینی رفتار و کرداری مردم‎شناسانه داشت و تلاش می‎کرد برای دست‎یافتن به مستندات، ابزارها و عناصر فرهنگی و مردم‎شناختیِ ایران در آثار ادبی ــ با توجه به آشنایی‎ای که با آنها داشت ــ به تفحص و تحقیق بپردازد. وی با سنن، آداب‎ و رسوم محلی، فرهنگ مردم و مناسک و مراسم ایران نفس می‎کشید و با آنها زندگی می‎کرد (توسلی، 163-164).

آثـار

1. مبانی انسان‎شناسی (گرد شهر با چراغ)

این اثر شاملِ دیدگاهها و تجربه‎های دانشمندان انسان‎شناسی است و این‌گونه مطالب را در بر دارد: رهنمودهایی مربوط به منشأ انسان، تدبیر مسکن، تلاش معاش، روشهای پژوهش، نظریه‎ها، و دیباچه‎ای بر موضوعات فرهنگ، خانواده، اعتقادات، اقتصاد و آداب سنتی و فولکلور (ص 16-17). روح‎الامینی در این کتاب که در 1357 ش به چاپ رسیده است، در مبحث مربوط به فولکلور، پس از بیان معنای لغوی و تاریخچۀ آن، به تمایز میان فولکلور و مباحث مردم‌شناسی می‎پردازد. او بر آن است که فولکلورشناس به جمع‎آوری و تقسیم‎بندی و مطالعۀ مقایسه‎ای پدیده‎های فرهنگی اهمیت می‎دهد، در صورتی که مردم‎شناس به تجزیه و تحلیل پدیده‎ها می‎پردازد (ص 265-274).

2. زمینۀ فرهنگ‎شناسی

مؤلف در این اثر فرهنگ را از جنبه‎های مختلف بررسی می‎کند. یکی از مباحث این کتاب، فرهنگ و فولکلور است. روح‎الامینی می‎نویسد که اصطلاح فرهنگ عامه و فرهنگ مردم نمی‎تواند برای کلمۀ فولکلور معادلی مناسب، دقیق و گویای مقصود باشد، زیرا فرهنگ با قلمرو وسیع موضوعی‎اش، نه محدود به فولکلور و نه منحصر به عوام می‎شود و باورهای فولکلوری در میان همۀ گروهها و خانواده‎های جامعه اعم از خواص و عوام وجود دارد؛ بنابراین، روشن است که نمی‎توان فرهنگ و فولکلور را مترادف و معادل یکدیگر دانست، بلکه باید گفت که فولکلور جزئی از مجموعۀ اعمال و رفتارهای فرهنگی جامعه است (ص 80 -82). 

3. به شاخ نباتت قسم (باورهای عامیانه دربارۀ فال حافظ)

در این اثر که در 1369 ش به چاپ رسیده است، با استناد به گزارشهای واحد فرهنگِ مردمِ صدا و سیمای جمهوری اسلامی، که در دورۀ مسئولیت ابوالقاسم انجوی (ه‍‍ م) گردآوری شده بود، به بررسی تفأل با دیوان حافظ در میان مردم پرداخته شده است.

4. نمودهای فرهنگی و اجتماعی در ادبیات فارسی

در این کتاب، ادبیات به معنی نوشتارها و اثرهای هنری سنجیده، خوشایند و گویا در زمینه‎های داستانی، ادبی، تاریخی، جغرافیایی، اجتماعی و جز آنها تعریف شده است. در حقیقت به عقیدۀ روح‎الامینی، کتابهای ادبی، تاریخی و جغرافیایی ــ افزون بر بیان رویدادها و اندیشه‎ها ــ روشنگر بسیاری از ضابطه‎ها، ارزشها، دانشها و ساختارهای اجتماعی زمان خویش‌اند (ص 9، 24). از موضوعات مورد بحث این کتاب، پژوهشی مردم‎شناختی دربارۀ درخت آسوریگ (ه‍ م) است که از منظومه‎های انگشت‎شمار برجا مانده از پیش از اسلام به شمار می‎رود و مناظره‎ای است بین درخت خرما و بز به زبان پهلوی شمالی (پهلوی اشکانی) از شاعری ناشناخته و شامل 121 بیت (به شاخ ... ، 27). نمودهای فرهنگی و اجتماعی ... در 1375 ش به چاپ رسیده است.

5. آیینها و جشنهای کهن در ایران امروز

در این کتاب که در 1376 ش به چاپ رسیده، دربارۀ این موضوعات بحث شده است: جشنهای نوروز، مهرگان، یلدا، تیرگان، سده (ه‍ م‌م)، و نیز زیارتگاه پیر چک‎چکو (نک‍ : ه‍ د، پیر سبز) و ارزش و اعتبار آن، آیینهای سالیانه در قره‌کلیسا و آیین قالی‎شویان در مشهد اردهال.

6. فرهنگ و زبانِ گفت‌وگو، به روایت تمثیلهای مثنوی مولوی بلخی

در گفت‎وشنودهای طرح‌شده در این کتاب بیشتر تمثیلهایی برگزیده شده که در آنها تفاوت دو طرف گفت‎وگوکننده مشهود است؛ مثلاً گفت‎وشنودِ کسانی که زبان یکدیگر را نمی‎فهمند، مانند زورمند و ضعیف و جز آنها. مؤلف می‎نویسد که داستانهای مثنوی، افزون بر بیان مطلب، نمایانگر فرهنگِ قشرها و گروههای گوناگون اجتماعی نیز هست (ص 20-21).

7. حمام عمومی در جامعه و فرهنگ و ادب دیروز

در این اثر افزون بر شرح موضوعاتی چون گرمابه و آداب آن، جایگاه حمام در ادیان مختلف، تقسیمات بنا، وسایل، زمان، کارکنان، تحول و تغییر در حمامهای عمومی و بهره‎گیری از فضای حمام، جایگاه اجتماعی و فرهنگی آن نیز مورد بحث قرار گرفته است. در حقیقت، حمام عمومی افزون بر آنکه مکانی برای شست‎وشو بوده، نقش پاتوق را نیز برای مردم آبادی داشته، و جایی مناسب برای پرداختن به این‌گونه امور بوده است: دید و بازدید، رتق‌وفتق مسائل اجتماعی، خریدوفروش، درمان و معالجه، تدریس و تعلیم، آشتی‎کنان، خبرگیری و خبررسانی (ص 41). زمان کار حمامها از اذان صبح تا آغاز تاریکی شب بود. شبها کسی داخلِ حمام نمی‎شد، زیرا باورِ مردم این بود که جنها گاه و بیگاه به‎ویژه در شبها در حمام رفت‎وآمد می‎کنند و در تاریکی به رقص و پای‌کوبی و آوازخوانی می‎پردازند (ص 66 -67). در بخشی از کتاب، اصطلاحات، اعتقادات، گویشهای طنزآمیز و چیستانهای مربوط به حمام نقل و بررسی شده است (ص 71-72، 74). 
از روح‎الامینی صدها مقاله به یادگار مانده است که از میان آنها به دو مقاله اشاره می‎شود: 
1. «مردم‎شناسی و مردم‎نگاری در ایران»: در این مقاله، مؤلف، پس از شرح روند تحقیق و مطالعۀ مردم‎شناسی از دیرباز تا عصر حاضر، به تعریفی از مردم‎شناسی می‎پردازد و می‎نویسد که نمی‎توان مردم‎شناسی را در چهارچوب مطالعات جوامع ابتدایی محدود کرد. در حقیقت، تحقیقاتِ مردم‎شناسی، جنبه‎های مختلف قدیم و جدید، ابتدایی و متمدن، و ساده و پیچیده را در بر می‎گیرد؛ مثلاً در مردم‎شناسیِ تهران، نمی‎توان هیچ‌یک از فنون صنایع فلزی، رموز کارهای آفتابه‎سازِ دوره‎گرد، آهنگرِ بازارچه و تکنیسین کارخانۀ بزرگ را از نظر دور داشت. از سوی دیگر، مردم‎شناسی علم حالتها و رفتارهای خود به خود و سنتهای غیرمنطقی نیز هست که البته ممکن است در آغاز بر پایه‎ای منطقی بنا شده‎ باشند، مانند دست بر سینه نهادن برای ادای احترام که امروزه تنها جنبۀ ادب به خود گرفته است، اما در بار عام پادشاهان قدیم چین، اجباری بوده و برای اطمینان خاطر پادشاه از مسلح‎نبودن حضار صورت می‎گرفته است. افزون بر این، مردم‎نگاری نیز به صورت مطالعۀ دقیق تظاهرات مادی و فعالیتهای انسانی که به جغرافیای انسانی مرتبط می‎شود، تعریف شده است (ص 267-270).
2. «مردم‎نگاری و نقش آن در تحقیقات مردم‎شناسی ایران»: در این مقاله، منابع تحقیقات مردم‎شناسی ایران بدین شرح مورد بررسی قرار گرفته است: منابع ادبی و تاریخی ایرانی، سفرنامه‎های غیرایرانی، منابع تحقیقاتی غیرایرانی، منابع تحقیقی و علمی معاصر، و سرانجام تحقیق در محل، و زندگی‎کردن با گروهِ مورد مطالعه، شرکت در فعالیتها و جشنهای آنها و جز اینها که مرحلۀ اصلی مردم‎نگاری است (ص 404- 409).
از روح‎الامینی شماری غزل هم باقی مانده که «مهربان سنگم» یکی از آنها ست. در این غزل به مثلهایی مربوط به سنگ اشاره شده است: هر چه سنگه بر پای لنگه؛ سنگ در آستین داشتن؛ یک نادان سنگی به چاه می‎اندازد که صد عاقل نمی‎توانند آن را بیرون آورند؛ نیک‎مردان سنگ از سر راه مردم برمی‎دارند؛ سنگ صبوری که اندوه مردمان را می‎شنود و غم‌خوار آنان است (ص 154- 155).

مآخذ

«بزرگداشت دکتر محمود روح‎الامینی»، فرهنگ مردم، تهران، 1381 ش، س 1، شم‍ ‍1؛ توسلی، غلام‎عباس، «دربارۀ محمود روح‎الامینی»، انسان‎شناسی، تهران، 1390 ش، س 9، شم‍ ‍14؛ درخت آسوریک، ترجمۀ یحیى ماهیار نوابی، تهران، 1363 ش؛ روح‎الامینی، محمود، آیینها و جشنهای کهن در ایران امروز، تهران، 1376 ش؛ همو، به شاخ نباتت قسم (باورهای عامیانه دربارۀ فال حافظ)، تهران، 1369 ش؛ همو، «پیشگامان مردم‎شناسی ایران» (گفت‌وگو با امید قنبری)، زندگی‎نامه و خدمات علمی و فرهنگی دکتر محمود روح‎الامینی، تهران، 1381 ش؛ همو، حمام عمومی در جامعه و فرهنگ و ادب دیروز، تهران، 1386 ش؛ همو، زمینۀ فرهنگ‎شناسی، تهران، 1368 ش؛ همو، زندگی‎نامه و خدمات علمی و فرهنگی دکتر محمود روح‎الامینی، تهران، 1381 ش؛ همو، فرهنگ و زبان گفت‌و‌گو، به روایت تمثیلهای مثنوی مولوی بلخی، تهران، 1381 ش؛ همو، مبانی انسان‎شناسی (گرد شهر با چراغ)، تهران، 1368 ش؛ همو، «مردم‎شناسی و مردم‎نگاری در ایران»، سخن، تهران، 1349 ش، دورۀ 20، شم‍ ‍3؛ همو، «مردم‎نگاری و نقش آن در تحقیقات مردم‎شناسی ایران»، مجموعۀ مقالات نخستین کنگرۀ تحقیقات ایرانی، به کوشش غلامرضا ستوده، تهران، 1354 ش؛ همو، نمودهای فرهنگی و اجتماعی در ادبیات فارسی، تهران، 1375 ش؛ قنبری، امید، «کارنامۀ دکتـر محمـود روح‎الامینـی»، زندگی‎نامـه و خدمات ... (نک‍ : هم‍ ، روح‌الامینی)؛ کاظمی فرامرزی، نعمت‎الله، «دکتر محمود روح‎الامینی و باغ نگارستان»، اطلاعات، تهران، 15 اسفند 1392 ش، شم‍ 827‘ 25؛ نیز:

Bromberger, Ch. and J. P. Digard, «Mahmoud Rouholamini», Studia Iranica, Paris, 2011, vol. XL.
فریبا مجیدی