روایات داراب هرمزدیار

رَوایاتِ دارابْ هُرْمَزْدْیار، کتابی به زبان فارسی زردشتی، همراه با بخشهایی به زبان اوستایی و پهلوی، شامل پرسشهای پارسیان هند و پاسخهای دستوران ایرانی در زمینۀ آداب و احکام زردشتی، نوشتۀ داراب ‌هرمزدیار. 
روایات داراب هرمزدیار ساختاری جُنگ‌مانند دارد و اثری مستقل، ولی ادامۀ سنتی دیرپا در متون کهن فارسی میانه است (دالوند، 247). این کتاب، مجموعه‌ای از روایات و مکتوبات است و هر پرسش چندین بار از دیدگاه دانایان مختلف پاسخ داده شده است و گاهی پاسخها در جزئیات با یکدیگر متفاوت‌اند.
واژۀ «روایت» را برخی عربی ــ به معنی تاریخ، نقل، رسوم و جز آن ــ دانسته، و برخی دیگر آن را از «رَوا»ی پارسی به معنی رایج، قانونی، حق، مجاز، قابل قبول و جز آن پنداشته‌اند. روا و ناروا نزد پارسیان هند به معنی مجاز و غیرمجاز است (مُدی، 1)؛ شاید کلمۀ روا با فعل رفتن هم‌ریشه باشد که در آن صورت، «آنچه می‌گذرد و رواج دارد» معنی می‌دهد. پس، واژۀ روایات شاید به معنی آداب صحیح یا رایج یا مجاز باشد که با دادِستان (= داوری براساس قوانین و رسوم رایج) هم‌معنی می‌شود (همو، 2). 
سالها پس از مهاجرت زردشتیان به هند، شبهه‌هایی در امور مذهبی و آداب دین و آراء گوناگونی که در این خصوص موجود بود، برای پارسیان پدید می‌آمد و پرسشها را با موبدان ایرانی در میان می‌گذاشتند و آنها نیز پاسخهایی می‌دادند (همانجا). طرح این‌گونه پرسشها و پاسخها شاید از 1478 م از سوی نریمان ‌هوشنگ برای نخستین‌بار آغاز شد و تا 1773 م ادامه داشت (همو، 4). 
روایات را ابتدا با نام پیام‌آورندۀ آن و بعدها به نام پرسش‌کنندۀ سؤالات و سپس به نام مؤلف کتاب می‌نامیدند (همو، 2) که خود بر دوگونه‌اند: الف ـ روایات فردی (تألیف پیک یا پیام‌آور پرسشها و پاسخها)؛ ب ـ روایات گردآوری‌شده (شامل مندرجات روایات مختلف فردی به صورت طبقه‌بندی‌شده) (همو، 3-4). روایات  داراب هرمزدیار از نوع روایات طبقه‌بندی‌شدۀ موضوعی، و بسیار منظم است (همو، 19). داراب هرمزدیار برای هر پرسش دیدگاههای مختلف، معمولاً به شکل نثر و در ادامه به صورت نظم نوشته، همچنین هر جا نیاز بوده، متن اوستایی و پهلوی مربوط به مطالب را نیز آورده است. 
داراب پسر هرمزدیار از خاندان روحانیون سنجانا بود. هرمزدیار مجموعه‌ای از روایات پدید آورد و بعدها پسرش داراب آن را ویرایش کرد و برخی روایات را بدان افزود (همو، 55؛ دالوند، 249). 10 نسخه از این کتاب تا کنون معرفی شده است (نک‍ : همو، 250). یکی از این نسخه‌ها را که در کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی نگهداری می‌شود، داراب هرمزدیار خود کتابت کرده است. در 1900 م، میرزا مهدی شیرازی آن را برای چاپ سنگی بازنویسی کرد؛ سپس به کوشش ارواد مانک‌جی رستم‌جی اونوالا و با مقدمۀ شمس‌العلما جیوان‌جی جمشیدجی مدی به چاپ رسید و هیربد مانک‌جی، ناشر کتاب، کار نگارش بخشهای اوستایی و پهلوی آن را بر عهده داشت (همو، 250-251؛ مدی، 54). 
داراب در نگارش این کتاب به مآخذ بسیاری ارجاع داده است که ازجمله به این کتابها می‌توان اشاره کرد: ابیاتِ هرمزدیار پسر کامدین، ابیاتی از روایت بهمن پونجیه، کتاب ارداویراف تصنیف دستور زرتشت بهرام، کتاب ارداویراف تصنیف نوشیروان مرزبان، اوستا و زند (همو، 56)، کتاب بهرام فیروزنامه، کتاب خِشنومَن وَجَه، صد در نثر و صد در بندهش و جز آن (همو، 57). تاکنون متن انتقادی درستی از روایات داراب هرمزدیار که مبتنی بر نسخه‌های معتبر باشد، به چاپ نرسیده است (دالوند، 250). 
در روایات داراب هرمزدیار به موضوعات، پرسشها و احکامی در حوزه‌های گوناگون پرداخته شده است که از جمله، می‌توان به این موارد اشاره کرد: پَتَت (1/ 36-37)؛ احكام مربوط به مالکیت زمین (1/ 38-40)؛ راستی (1/ 34-40)؛ دادوستد (1/ 56- 59)؛ سروش، برشنوم، فرزندان (1/ 151-176)؛ جامه (1/ 237- 239)؛ ریمنی و آلودگی (1/ 239-246)؛ جسد حیوانات، استفاده از فراورده‌های حیوانی (1/ 254- 279)؛ کرفه و گناه (1/ 295-307)؛ روی‌شستن (1/ 301-315)؛ باژ و آفرینگان و نیایشها (1/ 315-316)؛ یزشن (2/ 12-45)؛ پیامبری زردشت (2/ 46-50)؛ آفرینش جهان، کواکب، اختران، و روشنایی و تاریكی در ابتدای خلقت (2/ 62-65)؛ نحس و سعدبودن و تقسیم‌بندی زمان به ساعت و دقیقه (2/ 65)؛ پل چینوَت و رستاخیز (2/ 55-72)؛ روان، جان و تن (2/ 53-55)؛ امشاسپندان (2/ 164-192)؛ نامهای دیوها (2/ 66)؛ نصایح گوناگون در مورد نیكی‌كردن (2/ 97-101)؛ گفته‌های جاماسب حکیم (2/ 109-130)؛ و افسونها، نیرنگها، اجرای مراسم مذهبی مختلف، و دروندان (2/ 367-380). 
داراب هرمزدیار دربارۀ آداب و شرایط کُستی‌بستن نوشته  است كه بستن آن در 14سالگی بر مرد و زن واجب می‌شود و نماد بندگی ایزد تعالى است و كرفه به همراه دارد. با بستن كستی، نیمۀ بالای بدن فرد، انسانی، و نیمۀ پایین بدن اهریمنی محسوب می‌شود (1/ 23-36). دربارۀ سوگند (ه‍ م) و پیمان، آمده است كه پیمان‌شكن مدت طولانی در دوزخ می‌ماند. هر پیمانی باید انجام شود و هرگاه پیمان به دروغ شود، آن را مهردُرُج گویند و کسی که مهردرج کند، راه بهشت بر او بسته می‌شود (1/ 43). گناه سوگندِ دروغ را نمی‌توان با ثواب دیگری پاك كرد. 33 گونه آزمایش سوگند وجود داشته است كه اكنون فقط آزمون گذر از آتش و آهن گرم و سرخ بر زبان‌ریختن به‌جا مانده است (1/ 44-56). بخشی از کتاب نیز به اسطوره و آیین آتش اختصاص دارد (1/ 60- 78). آتش (ه‍ م) نمی‌خواست آفریده شود تا مبادا مورد بی‌احترامی انسانها و آلوده‌شدن قرار گیرد، ولی اهوره‌مزدا به او وعدۀ پادشاهی در بهشت را می‌دهد (1/ 61). همچنین، آمده است: آفتاب نباید بر آتش افتد (1/ 65)، آب نباید بر آتش ریخته شود (1/ 67) و جایز نیست جسد بر آتش نهند (1/ 68). 
همچنین در این کتاب، دربارۀ مرگ و احکام نسا، نوشته شده است كه روان پس از مرگ به كجا می‌رود، چه چیزهایی در انتظار او ست، ریمنی نسا چیست، احكام مربوط به نجاست نسا را چگونه باید انجام داد، و نسا را نباید به آب و آتش انداخت، زیرا ناپاك می‌شوند (1/ 78- 98، 120-151). همچنین، به دخمه و مراسم سگ‌دید اشاره شده، و گفته شده است كه سگ‌دید بهتر است پس از مرگ صورت پذیرد، باید سگ نر آن را انجام دهد، روی نسا كاملاً باز باشد و چشم و بینی گشاده باشد. مراسم سگ‌دید به جای برشنوم انجام می‌شود (1/ 99- 119). 
دربارۀ نامزدكردن، نكاح، ازدواج و زنان بد و خوب آمده است كه نامزدكردن نباید پیش از نه‌سالگی دختران باشد، دختر باید از پدر یا ولی او خواستگاری شود، نكاح پس از بلوغ دختر انجام گیرد، رضایت دختر باید جلب شود، نكاح را دستور باید به جای آورد، و مهر نیز كه در عقدنامه باشد، شایسته است. همچنین ویژگیهای پادشاه ‌زن آمده است (1/ 175-205). دربارۀ زن دشتان نوشته شده است كه زنان چه كارهایی انجام دهند و از چه كارهایی بپرهیزند: آنها باید جامۀ دشتان بپوشند و دور از آب و آتش بنشینند و پای برهنه بر زمین ننهند؛ احكام مختلفی دربارۀ نقض این موارد ذکر شده است (1/ 205-224). اگر زنی فرزند مرده بزاید و اگر زن آبستنی بمیرد نیز احكام خود را دارد (1/ 227-236). 
همچنین، آمده است: پس از چیدن ناخن باید دعا خوانده شود و ناخن را درون كاغذی بریزند و بر خاك خشك بنهند (1/ 246-247). كسی نباید خودش دندانش را بكند، چون گناه است، ولی احكامی دربارۀ افتادن دندان كودكان زیر 8 سال (1/ 248-252) و سوختگی كودك یا سوزاندن كسی نوشته شده است (1/ 253). چگونگی خیتْوَدَث و افرادی كه می‌توان با آنها خیتودث کرد نیز آمده است. خیتودث شایسته است و كرفه دارد (1/ 307- 309). 
مؤلف در این كتاب، داستانهای کوتاهی نیز به نظم آورده است. مثلاً، دربارۀ حسودی و غمازی شاعران علیه بهدینان نزد سلطان محمود نوشته است: سلطان محمود بهدینان را احضار كرد و دستوران معجزاتی به او نمایاندند (2/ 195-197). همچنین داستانی می‌آورد دربـارۀ جمشید ــ از بهدینـان یزد ــ و رفتن او نزد شاه هرات به سبب غمازی‌ای که ناجوانمردی نزد شاه علیه بهدینان كرده بود (2/ 200-202). داراب روایتی هم از فضایل و عبادات دستور نوشیروان (2/ 202-203)، نیز مطالبی از هم‌پرسی و گفت‌وگوی میان زردشت و اهوره‌مزدا، توصیف زن پرخرد، ترس از خشك‌سالی، ناامیدی، و نكوهش زنا و می خوردن بیش از حد نوشته است (2/ 204). حكایتی نیز از دستور نوشیروان مرزبان دربارۀ خوابی كه از مهرایزد دیده، آورده است و در ادامه، از چراغ و آتش‌افروختن برای مبارزه با دیوان و موجودات اهریمنی روایت کرده است (2/ 206- 208). 
داراب سپس داستان بریدن درختی که جمشید در آن پنهان شده بود و مرگ او به دست دیوان را آورده است (2/ 208-210). معجزۀ سرونشاندن زردشت (2/ 213)، ماجرای مزدك از زمان قباد تا انوشیروان عادل، سخن گفتن آتش در زمان مزدك (2/ 214-215) و پایان كار مزدك در زمان انوشیروان عادل (2/ 229-230) نیز حكایتهای بعدی‌اش هستند. او در ادامه، داستانی پندآموز از  شاهزادۀ ایرانی و عمر خطاب نوشته است كه مباحثه‌ای دربارۀ ویرانیهای ایران پس از خلافت عمر دارند (2/ 244- 258). او نوشته‌ای نیز دربارۀ پرسش زردشت از اهوره‌مزدا دربارۀ بهترین شهر آورده، و اینكه زردشت آمده است تا با دیوان بجنگد (2/ 266)؛ و سپس پرسشهای گشتاسب از جاماسب حكیم دربارۀ موضوعات گوناگون و پاسخهای حکیمانۀ جاماسب را نقل کرده است (2/ 282-300). 

مآخذ

داراب هرمزدیار، روایات، به کوشش رستم اونوالا، بمبئی، 1922 م؛ دالوند، حمیدرضا، «روایات داراب هرمزدیار و دست‌نویس کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی»، پیام بهارستان، تهران، 1385 ش، دورۀ 2، س 2، شم‍ 5؛ نیز: 

Modi, J. J., introd. Dârâb Hormazyâr’s Rivâyat, ed. E. M. R. Unvala, Bombay, 1922, vol. I.
مریم دارا