درندز، جشن

دِرِنْدِز، جَشْن، از جشنهای ملی و مذهبی ارمنیان. این جشن در گاه‌شماری کلیسا، دیارانداراج یا تیارتانتاراج به معنی «پیشوازی خدایگان» نامیده می‌شود و یادآور اهدای حضرت عیسى مسیح (ع)، نوزاد چهل‌روزه، به عبادتگاه، و پیشواز کاهنِ معبد، سیمون، از او ست. ارمنیان ایران به زبان مردمی خود، به آن درندز، درانداس و ترنتاز می‌گویند. این نام در قازاخِ جمهوری آذربایجـان بـه شکـل تـورونج ـ تورونج، و در جلفای قدیـم در نخجوان و در دارآلاگیازِ ارمنستان داردارانج تلفظ می‌شود. این جشن همه‌ساله در 14 فوریه/ 25 بهمن برگزار می‌شود (پطروسیان، 697؛ ایرانیکا، II/ 441؛ ERE, I/ 796؛ آذرگشسب، 13؛ هاروتیونیان، 611؛ مانوکیان، 94، 95، 102). 
انگیزۀ برگزاری درندز به روایت ارمنیان آن است که چون حضرت مسیح (ع) چهل‌روزه شد، حضرت مریم و یوسف نجار طفل را به اورشلیم بردند تا در معبد، آیین شریعت را دربارۀ او اجرا کنند. آنها شب‌هنگام به آنجا رسیدند. سیمون، پیرمردی درستکار و پرهیزکار بود که همیشه دعا می‌کرد تا موفق به زیارت حضرت مسیح (ع) شود؛ از جانب روح‌القدس به او وحی شده بود که تا مسیحِ خداوند را نبیند، از دنیا نخواهد رفت. سیمون همراه سایر مردم شهر با چراغ و مشعل، به پیشواز مادر و فرزند رفتند و بر سر راه آنها آتش افروختند؛ به عبارت دیگر، مردم در مقابل خانه‌های خود که تصور می‌کردند حضرت خداوند از آنجا می‌گذرد، آتش افروختند. آتش‌افروزی در جشن درندز را یادگار این واقعه می‌دانند (انجیل لوقا، 2: 22-34؛ تاورنیه، 31؛ هویان، ارمنیان ... ، 165). 
درندز از جشنهای آتش محسوب می‌شود و از آیینهای نمایشی ـ بومی مردم ارمن است که بیش از سایر آیینهای ایشان استمرار داشته و مورد توجه مردم بوده است. مراسم اصلی این جشن از غروب روز 13 فوریه/ 24 بهمن شروع می‌شود. ارمنیان بعدازظهر به کلیسا می‌روند. در ابتدای این جشن، مراسم باداراگ را اجرا می‌کنند؛ باداراگ یا پاتاراک، به معنی هدیه و شهادت، مراسم ویژۀ نیایش و دعا ست که طی آن کشیش پس از به‌جاآوردن تشریفات در محراب کلیسا و خواندن دعا، آیاتی از انجیل و بخشهایی از کتابهای مذهبی را می‌خواند. گروه هم‌سرایان با آواز پاسخ او را می‌دهند. آوازهای دینی این جشن که منسوب به موسس کرتوق، شاعر سدۀ 5 م، است، از یک‌سو در ستایش روشنایی، و از سوی دیگر یادآور دوشیزۀ مقدس، سیمون پیر و وقف عیسى، نوزاد چهل‌روزه، است. در طول اجرای مراسم، به‌منظور خوش‌بویی و دعای خیر، کُندر دود می‌کنند. در پایان، کشیش تکه‌های کوچکی از نشخارک (نان مقدس) آغشته به شراب را، به یادگار جسم و خون مسیح، برای تبرک و پیوند با او در دهان مؤمنان قرار می‌دهد؛ سپس، مراسم آنداستان (دشتسان)، یعنی مراسم تبرک باغ، کشتزار و دشت را به جا می‌آورد؛ پس از آن، ضمن توزیع شمع در میان شرکت‌کنندگان، شمعهای روی میز صحن کلیسا را روشن می‌کند؛ در این هنگام، شمع روشنی را از محراب می‌آورد و بوته‌هایی را که از پیش، برای آتش‌افروزی جمع‌آوری کرده و در حیاط کلیسا انباشته‌اند، می‌افروزد. همۀ شرکت‌کنندگان، با هر سن و سال، از روی آتش می‌پرند؛ آنها سرخی آتش را می‌گیرند، زردرویی خود را به شعله‌های آتش می‌سپارند و به نشاط و شادی و پای‌کوبی می‌پردازند. شبانگاه، هنگام ترک کلیسا، هریک چراغ کوچک، فانوس و یا شمعی را با آتش درندز روشن می‌کنند و به خانه‌های خود می‌برند تا نور و روشنی و خیر و برکت را به خانه برده باشند (انجوی، 2/ 179؛ مانوکیان، 32؛ هویان، آیینها ... ، 23، 25-27، 37، ارمنیان، همانجا؛ نوری‌زاده، «آداب ... »، 695؛ عارف، 101). 
در هریک از شهرها و روستاهای ارمنی‌نشین ایران نیز مراسمی در این روز برگزار می‌شود که خاص آن منطقه است. در روستای چناقچی، از توابع خرقان، زنان ارمنی یک روز پیش از جشن، خوراکیهای ویژه‌ای تدارک می‌بینند، مانند آقانْز (گندم را که دو روز در شیر خیسانده‌اند، برای خشک‌شدن در سبدی می‌ریزند و بعد آن را در تنور بو می‌دهند)، پوخیند (آرد گندم بوداده را با شیره مخلوط می‌کنند)، و نقل سفید یا رنگارنگ مخلوط با نخودچی و کشمش؛ سپس، خوراکیها را در سینی می‌گذارند و به محل افروختن آتش می‌برند. مردانی که باهم قرار گذاشته‌اند تا در یک محل آتش روشن کنند، هرکدام مقداری بوته و هیزم می‌آورند و روی هم کپه می‌کنند. 
هر مادری که دخترش تازه به خانۀ بخت رفته باشد، پیش از روشن‌کردن آتش، چند متر پارچه، یک کله‌قند و مقداری از خوراکیهای جشن را در سینی می‌گذارد و به خانۀ داماد می‌فرستد و خانوادۀ او را دعوت می‌کند که به سر آتش آنها بیایند؛ به این وسیله، اجازه می‌گیرد که دخترش را هم کنار آتش ببرد. مادری که پسرش نامزد کرده باشد، نیز این رسم را اجرا می‌کند. اگر کسانی در آبادی عزادار باشند، اقوام و همسایه‌ها پیش از روشن‌کردن آتش، به خانۀ آنها می‌روند، لباس سیاه را از تنشان درمی‌آورند و آنها را به محل روشن‌کردن آتش می‌برند. 
هنگام غروب آفتاب، وقتی همه دور بوته‌ها جمع شدند، مردها کلاهشان را برمی‌دارند و دعا می‌خوانند. سپس، پسری جوان و یا یک تازه‌داماد کبریت را روشن می‌کند، ولی یکی از پیرمردان دست او را می‌گیرد و نمی‌گذارد بوته‌ها را آتش بزند و از او می‌پرسد: «پس هدیه چه می‌شود؟»؛ جوان پاسخ می‌دهد: «نذر می‌کنم یک جعبه شمع در کلیسا روشن کنم»؛ آن‌وقت جوان اجازه دارد بوته‌ها را آتش بزند. آنها بر این باورند که دود آتش به هر طرف برود، زمینهای آن قسمت بهتر و بیشتر از جاهای دیگر محصول خواهد داد؛ از روی بوته‌ها می‌پرند و می‌خوانند: «زردی من از تو، سرخی تو از من». زنان در میانۀ این شادی و هیجان عمومی، خوراکیها را در میان همه تقسیم می‌کنند. 
در این شب زنان چراغهای خانه‌شان را با آتش درندز روشن می‌کنند، با این باور که در طول سال منزلشان روشن باشد. مردان شعله‌هایی از آتش برمی‌دارند و به آغل حیوانات می‌برند و می‌گردانند تا مرض و ناخوشی از دامهای آنها دور شود. کسانی که یکی از دامهایشان تازه زاییده باشد، از خاکستر به‌جامانده از آتش درندز به جای خوابِ حیوان می‌ریزند، به این نیت که آن حیوان بیمار و ناخوش نشود. آن شب مردم بعد از رفتن به خانه‌هایشان، دیگر بیرون نمی‌آیند، زیرا عقیده دارند که بِرده‌لوز (از دشمنان سرسخت و سنگ‌دل حضرت عیسى (ع) و پیروانش) در محل روشن‌بودن آتش می‌خوابد و هرکس بیرون بیاید، او را می‌دزدد و می‌برد (انجوی، 2/ 180-182). 
جوانان ارمنی در فریدن اصفهان، گَوَنهای جمع‌آوری‌شده از صحرا را در حیاط کلیسا روی هم انباشته می‌کنند. نزدیک غروب، با صدای ناقوس کلیسا همۀ مردم با لباسهای نو و نوعروسها با لباس عروسی و چارقد پولک‌دار و کاملاً آراسته با زینت‌آلاتشان، همراه خویشاوندان به کلیسا می‌روند؛ پس از نیایش، با کتابهای دعا به حیاط کلیسا می‌آیند و گرداگرد بوته‌ها دعا می‌خوانند. تازه‌دامادها با شمعهای خود، بوته‌ها را از 4 طرف آتش می‌زنند و همگان از روی آن می‌پرند. آنها باور دارند که اگر هنگام روشن‌کردن شمعها، کبریت دامادی خاموش، و یا شمع دیر روشن شود، اجاق او کور است و بچه‌دار نمی‌شود؛ اگر هم صاحب فرزندی شود، آن بچه خیلی زود می‌میرد. 
در فریدن با جهتِ دودِ آتش درندز، زمینهای پرمحصول سال را مشخص می‌کنند. در پایان جشن، هر خانواده بوتۀ نیم‌سوخته یا شمعی را که از آتش درندز روشن کرده است، با خود به خانه می‌برد. آنها بر این باورند که هرکس بوته یا شمع را روشن به خانه‌اش برساند، آن سال در کارهای خود موفق خواهد بود. خانواده‌هایی که پشت‌بام خانه‌هایشان به همدیگر راه دارد، روی یکی از بامها جمع می‌شوند، مقداری بوته فراهم می‌کنند، آن را با آتشی که از کلیسا آورده‌اند، می‌افروزند و از رویش می‌پرند. خانواده‌هایی که نوعروس دارند، از قبل پوخیند درست می‌کنند و آن شب میان همه پخش می‌کنند. پس از خاموش‌شدن آتش، یکی از بوته‌ها را از هواکش بالای سقف خانه، در اتاق می‌اندازند و می‌گویند: «خیر و برکت بیاید تو و شر برود بیرون». برای متبرک‌کردن روغن و آرد نیز بوته‌های نیم‌سوخته یا خاکستر را به زیر کوزه‌های روغن و تاپوهای آرد می‌ریزند (همو، 2/ 182-183). 
در روستاهای سلطان‌آباد (اراک)، کشیش پس از برگزاری مراسم باداراگ و تبرک هیزمها، آنها را آتش می‌زند. پسران و دختران جوان به نیت گشوده‌شدن بخت، و نیز نوعروسها و تازه‌دامادها برای بچه‌دارشدن از روی آتش می‌پرند. در تبریز، نوعروسها با شمع روشنی که از کلیسا می‌آورند، بوته‌ها را در خانۀ خود می‌افروزند و از روی آن می‌پرند؛ همچنین اگر در خانه مریضی داشته باشند، گوشۀ لباس او را لحظه‌ای در آتش می‌گذارند، با این نیت که بیماری او رفع شود و سلامت خود را بازیابد (هویان، آیینها، 39، 40، 42). 
ارامنۀ تهران در شب جشن، در کلیسا و یا در مقابل خانۀ خود آتش‌افروزی می‌کنند. آنها روز جشن، مانند فریدنیها به دیدوبازدید عید می‌پردازند. مردهایی که نام آنها سیمون، هراند و یا پایلاگ است و زنهایی که پایلیگ یا هراچوهی نام دارند، در خانۀ خود جشن می‌گیرند و دیگران به دیدنشان می‌روند، زیرا این روز را عید آنها می‌دانند (انجوی، 2/ 179-180). تاورنیه که در زمان شاه صفی صفوی (سل‍ 1038-1052 ق) به ایران سفر کرده، دربارۀ برگزاری این جشن مفصلاً توضیح داده است (نک‍ : ص 25-31). 
از خوردنیهای ویژۀ جشن درندز، افزون بر آنچه یاد شد، می‌توان به کوفته، آش، حلوا، میوه‌های خشک، انواع میوه‌های فصل، گانْب (شاهدانه) و شیرینی خاص داماد برای عروس اشاره کرد. عروس این شیرینی را میان دختران و پسران جوان حاضر در جشن تقسیم می‌کند (عارف، 106؛ آیوازیان، 95). 
به باور ارامنه، جشن درندز هدیۀ خداوند به بشر است. آنها معتقدند که شرکت‌جستن در این جشن، افزون بر کاراییهایی که پیش از این گفته شد، فوایدی نیز دارد، ازجمله دورریختن کینه، بدبختی و بدبینی؛ پاک‌شدن از گناهان و زشتیها؛ رفع سیاهی و تباهی از بدن، خانه، باغ و محیط پیرامون انسان؛ آگاهی‌دادن به خود و طبیعت برای تغییر فصل؛ و به استقبال روشنی، بیداری و باروری رفتن (عارف، 103). 
به‌سبب همانندبودن مراسم آتش‌افروزی در این جشن و تقریباً هم‌زمانی آن با جشن سده (در 10 بهمن)، برخی پژوهشگران تاریخچه و خاستگاه این دو جشن را مربوط به هم دانسته‌اند. خاقانی، شاعر سدۀ 6 ق/ 12 م، به ارتباط سده با مسیحیت اشاره دارد: چون دیدمش که عید سده داشت چون مغان/ آتش ز لاله‌برگ و چلیپا ز عنبرش (ص 224؛ نیز نک‍ : ایرانیکا، II/ 441؛ عناصری، 166؛ رضی، 156؛ هویان، ارمنیان، 165). برخی نیز آیین آتش‌افروزی این جشن را شبیه به مراسم چهارشنبه‌سوری دانسته‌اند (نک‍ : پورکریم، 16؛ نوری‌زاده، تاریخ ... ، 201-202، «آداب»، 695). 

مآخذ

آذرگشسب، اردشیر، آتش در ایران باستان، آریا، 1350 ش؛ آیوازیان، ماریا و آنوشیک ملکی بخشمندی، اشتراکات اساطیری و باورها در منابع ایرانی و ارمنی، تهران، 1391 ش؛ انجوی شیرازی، ابوالقاسم، جشنها و آداب و معتقدات زمستان، تهران، 1389 ش؛ پورکریم، هوشنگ، «آیین چهارشنبه‌سوری در ایران»، هنر و مردم، تهران، 1348 ش، شم‍ 77- 78؛ خاقانی شروانی، دیوان، به کوشش ضیاءالدین سجادی، تهران، 1382 ش؛ رضی، هاشم، جشنهای آتش، مهرگان، تهران، 1391 ش؛ عارف، محمد، درخت گیان: ریخت‌نگاری آیینهای نمایشی بومی ارمنیان، تهـران، 1388 ش؛ عناصری، جابر، تجلی دوازده‌ماه در آیینۀ اساطیر و فرهنگ عامۀ ایران، مرند، 1374 ش؛ عهد جدید؛ مانوکیان، آرداک، جشنهای کلیسای ارمنی، ترجمۀ گارون سارکسیان، تهران، 1389 ش؛ نوری‌زاده، احمد، «آداب و سنن مشترک ایرانیان و ارامنه» (گفت‌وگو با سامان شایان)، نامۀ ایران، به کوشش حمید یزدان‌پرست، تهران، 1387 ش، ج 4؛ همو، تاریخ و فرهنگ ارمنستان، تهران، 1376 ش؛ هاروتیونیان، وارتان، فرهنگ ارمنی به فارسی، تهران، 1350 ش؛ هویان، آندرانیک، آیینها و مراسم سنتی ارمنیان ایران، تهران، 1386 ش؛ همو، ارمنیان ایران، تهران، 1380 ش؛ نیز: 

Bedrossian, M., New Dictionary Armenian-English, Beirut, 1985; ERE; Iranica ; Tavernier, J. B., Les Six voyages, Paris, 1677. 
فرزانه حاتم‌پور کنی