دادستان دینی

دادِسْتانِ دینی، کتابی به زبان پهلوی، که در حدود سدۀ 3 ق/ 9 م نوشته شده است.
نام کتاب، دادستان دینی، به معنی «آراء دینی» یا «احکام دینی» است. این کتاب شامل یک مقدمه و 92 پرسشی است که مهرخورشید ــ پسر آذرماه ــ و بهدینان دیگر از منوچهر ــ پسر جوان‌جم پسر شاپور ــ موبد بزرگ زردشتیان ایران پرسیده‌اند، و او بدانها پاسخ داده است. چنان‌که از مقدمۀ کتاب (بند 15) برمی‌آید، هنگام نوشتن پاسخ این پرسشها، منوچهر در شیراز زندگی می‌کرده است. خانوادۀ منوچهر از خانواده‌های بلندمرتبۀ موبدان زردشتی در سدۀ 3 ق/ 9 م، و خود وی نیز موبد بزرگ فارس و کرمان بوده است. «هیربد»، «هیربدخدای»، «رَدِ فارس و کرمان» و «فِرَمَدار» از عناوین رسمی و غیررسمی منوچهر در دو متن دادستان دینی و «نامه‌های منوچهر» است (برای آگاهی بیشتر از زندگی منوچهر، نک‍ : کانگا، 189-204؛ وست، xiv). تـاریخ 250 یـزدگـردی / 881 م ــ زمانی کـه منـوچهر نگـارش‌ نامه‌های خود مشهور به «نامه‌های منوچهر» را کامل کرد ــ تنها تاریخی است که از زمان زندگی وی در دست داریم (نک‍ : ص 365).
کتاب دادستان دینی، به‌ویژه مقدمۀ آن، نثری پیچیده و دشوار دارد و گاه تأثیر زبان فارسی نیز در آن دیده می‌شود (شکی، 551). منوچهر در مقدمۀ کتاب، به دشواری نثر این متن اشاره کرده است؛ او آگاهی بر موضوعات این مجموعه را حتى برای «افراد باریک‌بین و دانشمند» دشوار دانسته (بند 24)، و خواسته است که خوانندگان «شرح درست و روشن مطالب» را از پیشوایان فرزانۀ دین جویا شوند (بند 25).
متن مقدمه و پرسشهای 1-40 را تهمورث انکلساریا، و پرسشهای 41-90 را پشوتن انکلساریا ویرایش کرده‌اند. به‌جز ترجمۀ کهن وست در 1882 م، پرسشهایی از این مجموعه را پشوتن انکلساریا، کانگا، مناش، دابار، نیبرگ، کرین‌بروک و دیگران آوانویسی و ترجمه‌ کرده‌اند. همچنین، مقدمه و پرسشهای 1-40 را جعفری دهقی آوانویسی، و به انگلیسی ترجمه کرده است. شماری از پرسشها نیز به زبان فارسی ترجمه شده، و به‌‌صورت مقاله در دست است (نک‍ : تفضلی، 153؛ شکی، 550-551).
در کتاب دادستان دینی، موضوعات متنوعی دربارۀ آیینهای دینی، مطالب فقهی و حقوقی، آفرینش و رستاخیز، و جز آن مطرح شده ‌است. پرسشهای این کتاب با موضوع مرد پرهیزکار (اَهلَو) آغاز می‌شود: چرا مرد پرهیزکار از همۀ آفریدگان دیگر مانند ستارگان، خورشید، ماه و آتش برتر است، و وظیفه و کار او در این جهان چیست؟ (پرسشهای 1-3). پرسشهای 4 و 5 دربارۀ آزارهایی است که به جامعۀ مزدیسنان می‌رسد، و اینکه داوری آنها چیست و به چه سبب به نیکان بیش از بدان آسیب و سختی می‌رسد؟ پرسش 6، دربارۀ سبب آفرینش انسان در جهان مادی، و کارهایی است که او باید انجام دهد.
موضوع بسیاری از پرسشها، قوانین و آیینهای دینی است؛ ازجمله، دربارۀ کَرْفه و نیکوکاری، به‌ویژه برای درگذشتگان، پرسشهایی دقیق مطرح شده ‌است؛ نمونه‌هایی از پرسشها اینها هستند: آیا بعد از مرگ یک فرد، کار نیکی که دیگران برای او انجام می‌دهند نیز به حساب وی گذاشته می‌شود، یا تنها کارهای نیکی که خود او انجام داده است، به حساب می‌آید؟ (پرسش 7)؛ آیا کرفه و ثواب عملی که با ثروت خود فرد انجام می‌شود، با عملی که با هزینۀ کسی دیگر برای روان فرد درگذشته صورت می‌گیرد، تفاوت دارد؟ (پرسش 8)؛ کرفه و ثواب اعمال نیک از هنگامی که انجام می‌شوند تا زمان مرگ چه اندازه افزایش می‌یابد؟ (پرسش 9)؛ آیا ارزش افزایش کرفه به اندازۀ خود کرفه است و آیا می‌تواند مانند خود کرفه، گناه را پاک کند؟ (پرسشهای 10 و 11)؛ آیا در شب چهارم پس از مرگ، گناهان فرد با کرفه پاک می‌شود، یا برای هریک باید مجازات و پاداشی جداگانه دریافت کند؟ (پرسش 12)؛ مکان محاسبۀ پاداشها و مجازاتها کجا ست و چه کسی این کار را انجام می‌دهد؟ (پرسش 13).
کرفه به معنی کار نیک و پرهیزکارانه است و به‌ویژه با انجام آداب دینی به دست می‌آید. در سنت زردشتی، پس از مرگ، آیینهایی برای درگذشتگان به جای آورده می‌شود که منظور از آنها، یادآوری و ارج‌گذاری روان درگذشتگان و نیاکان است و ریشه در سنتهای کهن هندو‌اروپایی دارد؛ این آیینها عبارت‌اند از: مراسم «هَماگ‌دین» (نیایشهایی که در 3 روز نخست پس از مرگ خوانده می‌شود)، «سوم» (در روز سوم درگذشت)، «چهارم» که «سدوش» نیز نام دارد (در بامداد سومین شب پس از مرگ < نک‍ : گشتاسب، «ستوش ... »، 100-103>)، «دهه» (در روز دهم درگذشت)، «سی‌روزه» (در روز سی‌ام درگذشت)، «روزه» (در هر ماه در روزی که فرد درگذشته است، تا یک سال برگزار می‌شود)، و «سال» (در سالروز درگذشت تا 30 سال برگزار می‌گردد) (نک‍ : مزداپور، «نیایش ... »، 366-367؛ گشتاسب، همان، 101). 
محور تمامی این آیینها، نیایش و طلب آمرزش و بخشش برای روان درگذشتگان (همو، «ستایش ... »، 10)، و همچنین، خیرات و «داد و دهش» است که به‌منظور پرهیزکاری و کرفه، هم برای خود فرد و هم برای عزیزی که از ‌دست ‌رفته است، انجام می‌شود (همو، «تأملی ... »، 169-170). برگزاری این آیینها، بر این باور استوار است که ارتباط انسانها با مرگ از بین نمی‌رود و این رابطه از یک‌ سو با کمک و یاری روان درگذشتگان به بازماندگان تداوم می‌یابد و از سوی دیگر با نیایش و خیرات بازماندگان برای نیاکان و رفتگان قوت می‌گیرد (مزداپور، همان، 373).
در پرسشهای 14-17، از وضعیت میت و دلیل سپردن آن به پرندگان و سگان پرسش می‌شود، و اینکه آیا روان از دریده‌شدن جسد آگاه است و رنج می‌برد؟ بخش دیگری از پرسشها دربارۀ جهان پس از مرگ، سرنوشت روان در آن جهان و همچنین رستاخیز و پایان جهان است. نمونه‌ای از پرسشها اینها هستند:‌ روان پرهیزکاران و گناهکاران به کدام مکان می‌روند؟ (پرسش 19)؛ آیا روان، اورمزد و اهریمن را می‌بیند؟ (پرسش 18)؛ آیا هنگامی که فردی پرهیزکار از دنیا می‌رود، مینوی یَزِش، دین، ستایندگان مزدا، آب، گیاهان و جانوران از مرگ او غم‌زده می‌شوند و نزد اورمزد گله می‌کنند؟ (پرسش 21)؛ چگونه جان را از انسان می‌ستانند؟ (پرسش 22)؛ هنگامی که مردی پرهیزکار یا گناهکار می‌میرد، روان او در شب اول، دوم و سوم کجا اقامت می‌کند و چـه می‌کند؟ (پرسشهای 23-24)؛ پـل چینوَد (نک‍ : ه‍ د، پل صراط)، چگاد دائیتی و مسیر گذر پرهیزکاران و گناهکاران به جهان دیگر چگونه است؟ (پرسشهای 20 و 33)؛ طبیعت بهشت (ه‍ م) و راحتی و شادی آن، و چگونگی دوزخ (ه‍ م) و درد، ناراحتی و تعفن آن به چه می‌ماند؟ (پرسشهای 25-26)؛ دوزخ در کدام ناحیه است؟ (پرسش 32)؛ روان پرهیزکار چگونه به بهشت، و روان گناهکار چگونه به دوزخ می‌رود؟ چه کسی به دیدار روان پرهیزکار و چه کسی به دیدار روان گناهکار می‌آید، و روان پرهیزکار را چه کسی به حضور اورمزد هدایت می‌کند؟ (پرسشهای 30-31)؛ رستاخیز چگونه و به چه شکلی است و چه کسانی و چگونه فرشگرد را فراهم می‌کنند؟ (پرسشهای 34-36)؛ پیش از ظهور دین مزدیسنا، چه کسانی و چگونه بی‌مرگ شدند و جایگاه آنها کجا ست؟ (پرسش 89).
در پرسشهای 27- 29 از آیینهای دینی پس از مرگ مانند «سدوش»، «دِرون» و «یزش سروش» پرسش شده است؛ پرسش 42 نیز دربارۀ مراسم درون است. امروزه، زردشتیان یزد مراسم سدوش را با عنوان «یشت شب‌گیره» می‌شناسند و آن را به جای می‌آورند (بویس، 179). اعتقاد کهن زردشتیان که در متن اوستایی هادخت‌نسک نیز آمده، آن است که روانِ فرد درگذشته، در 3 روز نخستین پس از مرگ بر بالین تن باقی می‌ماند و پس از گذشت 3 شب، در بامداد چهارمین روز، جهان مادی را به سوی مینو ترک می‌کند تا در جایگاه داوری حاضر شود (فرگرد 2). «یزش سروش» نیز که به معنای خواندن یسنا به «خشنومن» و به نام ایزد سروش است، شاید به مراسم هماگ‌دین و نیایشهایی اشاره دارد که در 3 روز نخست پس از مرگ خوانده می‌شود (برای نیایشهای این مراسم، نک‍ : مزداپور، یادداشتها ... ، 230). در متون زردشتی، خواندن 3 هماگ‌دین و 3 بار یشت و درون، برای ایزد سروش، در 3 روز بعد از مرگ سفارش شده است (شایست ... ، 225؛ نیز نک‍ : دادستان، پرسش 27). مراسم «گیتی‌خرید» و «زنده‌روان» و لزوم برگزاری آن، و اینکه اگر کسی انجام آن را برای روان خود وصیت نکند، داوری‌اش چیست، موضوع پرسشهای 79 و 80 است. این مراسم به اعمالی اشاره دارند که فرد پیش از مرگ انجام می‌دهد تا موجبات رستگاری روان خویش را فراهم آورد. 
پرسشهای 38 و 39 دربارۀ دلیل پوشیدن سدره (= پیراهن دینی) و بستن کُستی (= کمربند دینی) و کرفۀ آن است. پرسشهای 40 و 41 دربارۀ کسانی است که مؤمن به دین مزدیسنا باقی می‌مانند، و یا کسانی که به دین دیگری می‌گروند. وظیفۀ هیربد و شاگرد او، تغییر شغل موبدان، جایگاه ایشان در مراسم مِیَزد (= نذورات آیینی)، و پرداخت دستمزد آنها برای اجرای آیینهای دینی، موضوع پرسشهای 43- 46 و 65 است. در پرسش 47، از آیین یزش، هدف و زمان برگزاری آن و همچنین تأثیر آن در نابودی نیروهای شر سخن رفته است. پرسشهای 83 - 88 دربارۀ هدیه و خیرات برای یزش و مزایای آن، همچنین اهدای نذورات به موبدان و آتش مقدس است.
پرسشهای 48-52 دربارۀ حکم کسانی است که غلات را احتکار می‌کنند، مِی به غیرایرانیان و غیرزردشتیان می‌فروشند و بی‌اندازه آن را می‌نوشند، و در معامله بدقولی می‌کنند و با غیرزردشتیان تجارت می‌کنند. پرسشهای 53، 61 و 62 دربارۀ قوانین ارث نزد زردشتیان، و پرسشهای 54 -60 دربارۀ ستوری و قیمومت است.
پرسشهای 63 و 64 دربارۀ منشأ انسان و چگونگی آفرینش او از کیومرث، و به وجود آمدن مشی و مشیانه، و پرسشهای 66- 69 دربارۀ چیستی و چگونگی رنگین‌کمان، تغییرات ماه، خسوف و کسوف، و زمین‌لرزه است.
موضوع پرسش 70، نقش و تأثیر بخت از یک سو، و عمل انسان از سوی دیگر است و اینکه از هریک از این دو (بخت و عمل) چه چیزهایی به انسان می‌رسد، و تأثیر ماه در سرنوشت و عمل انسان چیست؟
گناه لواط و طرح آن در پرسشهای 71- 76، گناه زنا در پرسش 77، و گناه آشامیدن آب بدون خواندن دعای شکرگزاری در پرسش 78 مطرح شده است.
پرسش 90 دربارۀ ساخت آسمان و چگونگی قرارگرفتن آن، پرسش 91 دربارۀ بزرگ‌ترین آبها و رودخانه‌ها و جایگاه رود اساطیـری اَرِدویسور، و پـرسش 92 ــ آخرین پـرسش ــ دربارۀ تیشتر (ستارۀ باران)، چگونگی رسیدن آبها به آن و بارش باران است. کتاب دادستان دینی با شماری اندرز خطاب به بهدینان پایان می‌گیرد.
برای آگاهی بیشتر دربارۀ محتوای این کتاب به این منابع مراجعه شود:

A Critical Edition of the Unedited Portion of the Dādestān - ī Dīnīk (Pursišn 41-92), tr. and ed. P. K. Anklesaria, London, 1958; «Dādistān-ī Dīnīk», Pahlavi Texts, vol. II, tr. E. W. West, The Sacred Books of the East, ed. F. M. Müller, Delhi etc., 1970; The Datistan -i Dinik, Pursishn I- XL, ed. T. D. Anklesaria, Bombay, 1867.

مآخذ

تفضلی، احمد، تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام، به کوشش ژاله آموزگار، تهران، 1376 ش؛ شایست ناشایست، آوانویسی و ترجمۀ کتایون مزداپور، تهران، 1369 ش؛ گشتاسب، فرزانه، «تأملی در آداب و رسوم زرتشتیان ایران»، پژوهش‌نامۀ ادیان، تهران، 1391 ش، س 6، شم‍ 12؛ همو، «ستایش زندگی: آیین درگذشتگان و باور مزدیسنان»، فروهر، تهران، 1391 ش، س 46، شم‍ 452؛ همو، «ستوش در متون فارسی میانه و آیینهای زرتشتی»، زبان‌شناخت، تهران، 1389 ش، شم‍ 2؛ مزداپور، کتایون، «نیایش برای درگذشتگان»، سروش پیر مغان، یادنامۀ جمشید سروشیان، به کوشش همو، تهران، 1381 ش؛ همو، یادداشتها بر شایست ناشایست (هم‍ )؛ هادخت‌نسک، ترجمۀ مهشید میرفخرایی، تهران، 1386 ش؛ نیز:

Boyce, M., «Death», Iranica, vol. VII; «Dādestān ī Dēnīg», tr. M. Jaafari-Dehaghi, Studia Iranica, Paris, 1998, vol. XX; «Epistles of Mānūškīhar», Pahlavi Texts, vol. II, tr. E. W. West, The Sacred Books of the East, ed. F. M. Müller, Delhi etc., 1970; Kanga, M. F., «Life and Letters of Manushchihr Goshnjam», Professor Poure Davoud Memorial, Bombay, 1951, vol. II; Shaki, M., «Dādestān ī Dēnīg», Iranica, vol. VI; West, E. W., introd. «The Dādistān-ī Dīnīk and the Epistles of Mānūškīhar» (vide: «Epistles ... »).
فرزانه گشتاسب