راز شیرازی

رازِ شیرازی، میرزا ابوالقاسم حسین شریفی ذهبی شیرازی (د 1286 ق / 1869 م)، مشهور به میرزا بابا و متخلص به راز، یکی از اقطاب برجستۀ سلسلۀ ذهبیه، و از متولیان آستان حضرت احمد ابن موسى مشهور به شاه‌چراغ.
زمان تولد وی در منابع نیامده است، اما با توجه به شواهد غیرمستقیم می‌توان ولادت او را میان سالهای 1212-1215 ق / 1797- 1800 م دانست. وی در شیراز، در محلۀ بازار مرغ، نزدیک درِ شمالی مسجد جامع عتیق به دنیا آمد (خاوری، 1 / 366-367؛ منجمی، 282). نسب وی ــ چنان‌که خود می‌نویسد ــ از جانب پدرش میرزا عبدالنبی (سی‌وچهارمین قطب سلسلۀ ذهبیه) به میر سید شریف جرجانی (د 816 ق / 1413 م)، و از جانب مادر به آقا محمدهاشم درویش شیرازی و سید قطب‌‌الدین محمد نیریزی می‌رسید («مرصاد ... »، 28؛ نیز نک‍ : معصوم‌علیشاه، 3 / 456؛ هدایت، 449). اجداد او که از سادات و علمای برجستۀ شیراز بودند، و شجرۀ نسب ایشان به امام حسین (ع) می‌رسید، بیش از 700 سال تولیت بقعۀ شاه‌چراغ در شیراز را بر عهده داشتند (تبریزی، «الف» ـ «ب»؛ وحیدالاولیاء، 2؛ عمادالفقراء، 18).
میرزا ابوالقاسم از آغاز جوانی در شیراز به تحصیل علوم رسمی همچون عربی، فقه، اصول تفسیر و فلسفه پرداخت و نزد استادانی چون محمدحسن قزوینی، مولا احمد یزدی و مولا علی نوری اصفهانی شاگردی کرد (راز شیرازی، «یک قسمت ... »، 6، 41؛ خاوری، 1 / 371)؛ اما تحصیل این علوم عطش معنوی او را سیراب نکرد و ازاین‌روی، نزد چند تن از مشایخ زمان خود به سیروسلوک عرفانی پرداخت، که هیچ‌یک از آنان نیز نتوانستند پاسخ‌گوی نیاز او باشند، تا آنکه سرانجام نزد آقا محمد درویش کازرونی، از مریدان آقا محمدهاشم درویش شیرازی رفت و با هدایت او تحت تربیت و ارشاد پدر خود، میرزا عبدالنبی قرار گرفت و به دست او خرقه پوشید و در طریقۀ ذهبیه به سیر و سلوک عرفانی پرداخت (استخری، 498-501؛ خاوری، 1 / 372-374؛ رکن‌زاده، 2 / 559-560).
میرزا ابوالقاسم ظاهراً پس از درگذشتِ پدر و پیرِ خویش در 1231 ق / 1816 م همچنان به ریاضت و خلوت پرداخت و مدتی بعد، بر اثر الهامی قلبی هدایت طالبان را بر عهده گرفت و نزدیک به 40 سال در مسند ارشاد به دستگیری از مریدان پرداخت (راز شیرازی، «مرصاد»، 22؛ رکن‌زاده، 2 / 560). از جملۀ شاگردان میرزا ابوالقاسم می‌توان به حاج زمان آقای افشار ارومیه‌ای و آقا میرزا عبدالکریم رایض‌الدین زنجانی ملقب به عارف‌علیشاه اشاره کرد. بنابر برخی منابع، دو تن از بزرگ‌ترین مراجع شیعۀ آن زمان، یعنی شیخ مرتضى انصاری و میرزا محمدحسین شیرازی، نیز از ارادتمندان و مریدان او بوده‌اند (خاوری، 1 / 379-380؛ پرویزی، 153؛ استخری، 504-505؛ نیز نک‍ : عمادالفقراء، 22). وی علاوه‌بر رهبری طریقۀ ذهبیه، تولیت آستان شاه‌چراغ در شیراز را نیز بر عهده داشت (خاوری، 1 / 380؛ استخری، 504).
میرزا ابوالقاسم در 1280 ق / 1863 م تصمیم به زیارت مشهد مقدس گرفت و پس از آنکه در شهرهای مسیر خود مدتی اقامت داشت، در 1282 ق به تهران رسید و 18 ماه در آنجا ماند. آنگاه به مشهد رفت و در 1285 ق به تهران بازگشت و پس از چندی به سوی شیراز حرکت کرد.
وی سرانجام در راه بازگشت به شیراز در 1286 ق / 1869 م در مورچه‌خورت اصفهان درگذشت. پیکر او را نخست در اصفهان در محلی موسوم به سرقبرآقا، یعنی مقبرۀ محمدتقی شفتی مشهور به علم‌الهدى، به امانت گذاشتند و پس از چندی به مشهد بردند و در ایوان طلای صحن ناصری به خاک سپردند (معصوم‌علیشاه، همانجا؛ فسایی، 2 / 947؛ خاوری، 1 / 383-385؛ رکن‌زاده، همانجا؛ عمادالفقراء، 19).
راز شیرازی 6 فرزند پسر داشت که از آن میان، میرزا جلال‌الدین (د 1331 ق / 1913 م)، ملقب به مجدالاشراف و متخلص به قدسی، به پیروی از وصیت پدر رهبریِ سلسلۀ ذهبیه و تولیت آستان شاه‌چراغ را بر عهده گرفت (فسایی، همانجا؛ معصوم‌علیشاه، 3 / 456-457؛ دیوان‌بیگی، 1 / 652؛ فرصت، 448؛ پرویزی، 154).
میرزا ابوالقاسم در طول حیات خود به مذهب تشیع و ائمۀ شیعه ارادت می‌ورزید و در آثار خود در تبیین ولایت و امامت علی (ع) و شخصیت ممتاز او می‌کوشید. برای نمونه می‌توان به دو اثر او، براهین الامامة و آیات الولایة، اشاره کرد (نک‍ : مآخذ).

آثـار

از راز شیرازی آثار پرشماری (حدود 51 کتاب و رساله) به نظم و نثر، و به زبان عربی و فارسی در زمینۀ معارف دینی، عرفان، آداب سلوک، و ستایش ائمه بر جای مانده است که مشهورترین آنها عبارت‌اند از:

الف ـ آثار منثور

(که همۀ آنها به چاپ رسیده‌اند): 1. آیات الولایة، در 2 جلد، حاوی تفسیر و تأویل آیه‌هایی دربارۀ اهل بیت پیامبر(ص)؛ 2. براهین الامامة، در 110 باب که در اثبات امامت و وصایت علی (ع) نوشته شده است؛ 3. مناهج الانوار المعرفة، در شرح مصباح الشریعۀ امام صادق (ع)؛ 4. معالم التأویل و التبیان فی شرح خطبة البیان، در شرح یکی از خطبه‌های منسوب به علی (ع)؛ 5. مرصاد العباد لنجات العباد فی دار الدنیا و دار المعاد، که رساله‌ای عرفانی دربارۀ توحید، نبوت و ولایت است؛ 6. طباشیر الحکمة، در شرح حدیث خلقت نور محمدی و بیان روش اهل توحید؛ 7. بطلان تناهی الابعاد، به عربی در رد تناهی عوالم؛ 8. قوائم الانوار و طوالع الاسرار، در آداب سلوک؛ 9. تاریخ حیات و کرامات سید قطب‌الدین محمد شیرازی؛ 10. رسالۀ منامیه، در بیان حقیقت مثال و مراتب خوابها و رؤیاها؛ 11. رسالۀ نورٌ على نور، در شناخت حق و خلقت و تحقیقات عرفانی که راز خطاب به فرزندش مجدالاشراف نگاشته است؛ 12. رسالۀ قنوتیه، به عربی که در خاتمۀ آن اشعاری به فارسی در شرح دعای قنوت حضرت علی (ع) آمده است؛ 13. کبریت احمر، که در شرح روایتی از علی (ع) نوشته شده است.

ب ـ آثار منظوم

(که همۀ آنها چـاپ شده‌اند): 1. اسرار الولایة، در مناقب و فضایل علی (ع)؛ 2. تذکرة الاولیاء، اشعاری عرفانی به عربی و فارسی، و در ذکر حالات عده‌ای از اولیاء شیراز و اطراف آن؛ 3. کوثرنامه، که دیوان یا مجموعۀ قصاید و غزلیات او ست؛ 4. مجموعۀ دو رسالۀ مرآت العارفین و مناسک العاشقین، که هر دو به فارسی، در قالب مثنوی و در موضوعات عرفانی سروده شده‌اند (نک‍ : پرویزی، 142-151؛ بهروزی، 2 / 286، 310، 320، 330- 331، 340؛ مشار، 1 / 247-250).

مآخذ

استخری، احسان‌الله علی، اصول تصوف، تهران، 1338 ش؛ بهروزی، علینقی، فهرست کتب خطی کتابخانۀ آستان حضرت احمد بن موسى شاه‌چراغ (ع)، شیراز، 1360 ش؛ پرویزی، شمس‌الدین، تذکرة الاولیاء، تبریز، 1332 ش؛ تبریزی، احمد، مقدمه بر مناهج الانوار المعرفۀ راز شیرازی، تهران، 1363 ش؛ خاوری، اسدالله، ذهبیه، تهران، 1362 ش؛ دیوان‌بیگی، احمد، حدیقة الشعراء، بـه کوشش عبدالحسین نوایی، تهران، 1364 ش؛ راز شیرازی، میرزا ابوالقاسم، آیات الولایة، چاپخانۀ میرزا علی‌اصغر، 1323 ق؛ همو، براهین الامامة، تبریز، 1333 ش؛ همو، تذکرة الاولیاء، شیراز، 1326 ق؛ همو، «مرصـاد العباد»، تذکـرة الاولیـاء (نک‍ : هم‍ ، پرویزی)؛ همو، «یک قسمت از تاریخ حیات و کرامات حضرت سید قطب‌الدین محمد شیرازی»، تذکرة الاولیاء (نک‍ : هم‍ ، پرویزی)؛ رکن‌زادۀ آدمیت، محمدحسین، دانشمندان و سخن‌سرایان فارس، تهران، 1338 ش؛ عمادالفقراء، احمد، مقدمه بر کوثرنامۀ راز شیرازی، تهران، 1338 ش؛ فرصت، محمدنصیر، آثار عجم، بمبئی، 1354 ق؛ فسایی، حسن، فارس‌نامۀ ناصری، به کوشش منصور رستگار فسایی، تهران، 1367 ش؛ مشار، خانبابا، مؤلفین کتب چاپی فارسی و عربی، تهران، 1340 ش؛ معصوم‌علیشاه، محمدمعصوم، طرائق الحقائق، به کوشش محمدجعفر محجوب، تهران، 1345 ش؛ منجمی، حسین، مبانی سلوک در سلسلۀ خاکسار جلالی و تصوف، تهران، 1379 ش؛ وحیدالاولیاء، احمد، مقدمه بر مناسک العاشقین راز شیرازی، به کوشش میرزا ابوالحسن حافظ‌الکتب، شیراز، 1336 ش؛ هدایت، رضاقلی، ریاض العارفین، تهران، 1316 ش.

غزال رادبان تهرانی