ذوقار

ذوقار، از نخستین جنگهای مشهور میان ایرانیان و عربها که در حدود سال 610 م در محلی به همین نام در نزدیکی کوفه روی داد.
برخی منابع علت وقوع این جنگ را بی‌تدبیری خسرو پرویز (سل‍ 591- 628 م) در کشتن نعمان بن منذر دانسته‌اند که خاندانش روزگاری دراز از هجوم بیابان‌گردان عرب به داخل قلمرو ایران جلوگیری می‌کردند. به روایتی، نعمان بن منذر که از سوی خسرو پرویز بر حیره حکم می‌راند، با توطئۀ سخن‌چینان، عدی بن زید عبادی، از مترجمان و دبیران دربار ساسانی را در حدود سال 600 م به قتل رساند (طبری، 1 / 474-475؛ مسعودی، مروج ... ، 2 / 225- 228). عدی بن زید فرزندی به نام زید داشت که او نیز از دبیران ساسانی بود و در دربار آنان مقامی ارجمند داشت. زید که از نعمان کینه به دل داشت و در صدد انتقام خون پدر بود، در فرصتی مناسب خسرو پرویز را نسبت‌به نعمان بدگمان ساخت؛ چندان‌که شاه مدتی نعمان را در محلی به نام ساباط زندانی ساخت و سرانجام به قتلش آورد و به روایتی وی را به زیر پای فیلان افکند. با مرگ نعمان، حکومت لخمیان (آل‌منذر) بر حیره، به پایان رسید (طبری، 1 / 478؛ مسعودی، همانجا؛ ابن‌قتیبه، 649-650؛ ابوعبید، 358). خسرو پرویز پس از قتل نعمان، ایاس بن قبیصه را که در جنگ با بهرام چوبین و روم، سپاهیان ایران را یاری بسیار کرده بود، کارگزار خود در حیره کرد و یکی از افراد مورد اعتماد خویش، به نام نخیرجان (نخورگان) را به‌عنوان ناظر بر حیره گماشت (طبری، همانجا، نیز 483؛ تقی‌زاده، 24؛ کاسمی، 340).
قبایل بکر بن وائل که در نزدیکی حیره منزلگاه داشتند و از ایاس بن قبیصۀ طائی ناخشنود بودند، پس از قتل نعمان، در سرحدات ایران دست به غارت و تجاوز زدند. آنان به یاری سلاحهایی که نعمان به رئیس قبیلۀ بنی‌شیبان، شاخه‌ای از بکر بن وائل، سپرده بود، در ذوقار به دو دسته از اسواران ایرانی حمله بردند و سرکردگان آنها، هامرز و خنابرین، را شکست دادند. در این واقعه هر دو سردار ایرانی همراه 200 تن از اسواران کشته شدند. دربارۀ تاریخ این واقعه به‌کلی اختلاف هست. برخی این واقعه را در سال ولادت پیامبر (ص)، برخی دیگر مصادف با بعثت، و برخی هم‌زمان با هجرت پیامبر اکرم به مدینه و یا اندکی پس از جنگ بدر (3 ق / 625 م) یاد کرده‌اند (یعقوبی، 2 / 46؛ مسعودی، التنبیه ... ، 207- 208؛ طبری، 1 / 478- 479)؛ اما برخی از محققان معاصر این واقعه را میان سالهای 604 و 611 م دانسته‌اند (تقی‌زاده، همانجا؛ زرین‌کوب، 4).
منابع عربی دربارۀ جنگ ذوقار و مخصوصاً شمار نظامیان ایرانی مبالغۀ فراوان کرده‌اند و آن را با آب‌و‌تاب بسیار نقل کرده، و شاخ‌وبرگ فراوان داده‌اند و از آن به‌عنوان یکی از «ایام» مشهور یاد کرده‌اند (نیز نک‍ : ه‍ د، ایام‌العرب). بنابه برخی از روایات افسانه‌آمیز، خسرو پرویز پس از آنکه ایاس را بر حیره گماشت، به وی پیغام داد که خانوادۀ نعمان را دستگیر کند و با اموالشان نزد او فرستد. نعمان پیش از مرگ، اموال و سلاح خویش را به‌امانت نزد هانی بن مسعود، از قبیلۀ بکر بن وائل سپرده بود و چون هانی از تحویل آنها به ایاس خودداری کرد، خسرو فرمان جنگ با بکریان را صادر کرد. ایاس بن قبیصه آمادۀ جنگ شد و با سپاهیان خود به ذوقار درآمد و در آنجا 12 هزار جنگجو نیز که خسرو پرویز به فرماندهی هرمز (در منابع عربی: هامرز) روانه کرده بود، به وی پیوستند. از سوی دیگر، هانی بن مسعود سلاحهایی را که نعمان نزد وی به امانت نهاده بود، میان افراد خود تقسیم کرد و با یاری هم‌پیمانان خود از قبایل طیء و ایاد آمادۀ رویارویی شد. چون جنگ درگرفت، نخست افراد قبیلۀ بکر بن وائل رو به هزیمت نهادند و گریختند، اما درهمین‌اثنا هرمز، سردار ایرانی کشته شد و جنگ به سود عربها پایان یافت (طبری، 1 / 478-480).
به روایتی دیگر چون هرمز در جنگ تن‌به‌تن به دست یکی از سپاهیان بکر بن وائل کشته شد، رعب و وحشت در دل سپاهیان ایران افتاد و لشکریان از هم گسیختند و سپاه ایران تن به شکست دادند و گریختند و بسیاری از آنان نیز کشته شدند (همو، 1 / 480؛ بغدادی، 1 / 384-385؛ فرای، «میراث ... »، III / 275).
این جنگ اگرچه ازلحاظ نظامی اهمیتی نداشت، اما ازلحاظ سیاسی بسیار مهم بود؛ زیرا هیبت و عظمت افسانه‌ای سپاهیان ایران درهم شکسته شد و عربها جرئت و جسارت حمله به قلمرو ایران را پیدا کردند. طوایف بکر بن وائل، پس از این واقعه، به سرکردگی مثنی بن حارثه، دستبردها و تهاجماتشان را در نواحی فرات و حیره، وسعت و شدت بیشتر بخشیدند. منابع ما و شواهد و قرائن و پیشینۀ تاریخی نشان می‌دهد که سبب این واقعه انقراض آل‌منذر بود که به تدبیر شاهان ساسانی برای جلوگیری از دستبرد و هجوم عربها، بر حیـره حکـومت می‌کردند و بـا وجـود آنها عربهای بیابـان‌گرد نمی‌توانستند به دنبال قوت و غذا و چراگاه وارد سرزمین ایران شوند. مثنی بن حارثه در روزگار خلافت ابوبکر به نمایندگی از بنی‌شیبان به مدینه رفت و اسلام آورد و از خلیفه خواست تا به سواد عراق، برای نشر اسلام، سپاهی روانه سازد و از آنجا حملۀ مسلمانان به پشتیبانی شیبانیان به نواحی عراق و ایران آغاز شد (زریاب، 83؛ زرین‌کوب، 7؛ یارشاطر، lix؛ فرای، «تاریخ ... »، 167).
شاعران عرب دربارۀ جنگ ذوقار و وصف رشادتها و دلاوریهای اعراب، اشعار مبالغه‌آمیز فراوان سروده‌اند که حکایت از بهره‌برداری سیاسی عربها از این واقعه دارد (نک‍ : طبری، 1 / 479-482؛ یاقوت، 2 / 312؛ تقی‌زاده، 23-24)؛ حتى روایتی از پیامبر (ص) نیز دراین‌باره نقل کرده‌اند که چون خبر شکست سپاه ایران به گوش آن حضرت رسید، فرمود: «این نخستین جنگ بود که در آن عرب دادِ خود از عجم بستاند» (طبری، 1 / 479؛ بازورث، 608-609).

مآخذ

ابن‌قتیبه، عبدالله، المعارف، به کوشش ثروت عکاشه، قاهره، دارالمعارف؛ ابوعبید بکری، عبدالله، المسالک و الممالک، به کوشش وان لون، بیروت، 1992 م؛ بغدادی، عبدالقادر، خزانة الادب، به کوشش عبدالسلام محمد هارون، قاهره، 1406 ق / 1986 م؛ تقی‌زاده، حسن، تاریخ عربستان و قوم عرب، به کوشش عزیزالله علیزاده، تهران، 1379 ش؛ زریاب، عباس، بزم‌آوردی دیگر، به کوشش صادق سجادی، تهران، 1386 ش؛ طبری، تاریخ، بیروت، 1408 ق / 1988 م؛ کاسمی، نصرت‌الله، «دیباچه بر کتاب کشور حیره در قلمرو شاهنشاهی ساسانیان»، گوهر، تهران، 1356 ش، شم‍ 4-5؛ مسعودی، علی، التنبیه و الاشراف، به کوشش عبدالله اسماعیل صاوی، بغداد، 1938 م؛ همو، مروج الذهب، به کوشش شارل پلا، بیروت، 1966 م؛ یاقوت، بلدان؛ یعقوبی، احمد، تاریخ، بیروت، دارصادر؛ نیز:

Bosworth, C. E., «Iran and the Arabs Before Islam», The Cambridge History of Iran, vol. III(1), ed. E. Yarshater, Cambridge, 1983; Frye, R. N., The Heritage of Persia, London, 1976; id., «The Political History of Iran Under the Sasanians», The Cambridge History of Iran, vol. III(1), ed. E. Yarshater, Cambridge, 1983; Yarshater, E., introd. ibid.; Zarrīnkūb, ʾA. Ḥ., «The Arab Conquest of Iran and Its Aftermath», The Cambridge History of Iran, vol. IV, ed. R. N. Frye, Cambridge, 1975.

عنایت‌الله فاتحی‌نژاد