ذات الکرسی

بتانی از میان این 13 ستاره تنها به‌ترتیب به ستارگان 1، 2، 3، 5، 12 و 11 اشاره کرده است ‏‏(ص 250‏)؛ اما طول ستارگان دوم و سوم در متن نادرست آمده است و با توجه به فرض ثابت‌بودن تفاوت طول این ستارگان و ستارۀ نخست، باید به‌ترتیب «کب 0» و «کد ی» باشد؛ همچنان‌که در ترجمۀ نالینو (ص 149, 150) نیز چنین آمده است. قدر ستارگان 12 و 11 فهرست بطلمیوس (ردیفهای 5 و 6 جدول بتانی) نیز نادرست است که در جدول 1 اصلاح شده است.

صوفی ‏‏(چ 1406 ق، 99-105‬، چ 1373 ق، 76-80‏)، مطابق روش معمول خود، با رصد دوبارۀ این ستارگان، دربارۀ قدر ظاهری ستاره‌های هفتم و هشتم نظری جز نظر بطلمیوس آورده است ‏‏(نیز نک‍ : نصیرالدین، 70-74؛ برای اختلافها، نک‍ : جدول 1‏). او پس از برشمردن ستارگان ذات‌الکرسی به سنت یونانی و سپس یادکرد ستارگان ناقه مبتنی‌بر سنت کهن عربی آورده است (متن نقل‌شده براساس ترجمۀ نصیرالدین طوسی): «و بطلمیوس از کواکب که بر گردن ناقه است، هیچ‌کدام یاد نکرده است، و این کواکب را که با آن سه که بر دست اندرومیدا هستند، شبیه شده است به سر ناقه، هم یاد نکرده و همچنین در جانب شمال از کوکب هفتم که بر طرف پای ذات‌الکرسی است به قدر دو گز و نیم، دو کوکب به هم نزدیک‌اند از قدر چهارم که میان هر دو به چشمِ دیدار کم از گزی باشد. و در جانب جنوب ایشان کوکبی است از قدر ششم که از کوکب جنوبی‌ترینِ آن دو کوکب، به قدر گزی دورتر است و این هر سه بر استقامت یکدگرند و بطلمیوس آن را هم (ترجمۀ نصیر‌الدین: هم آن را) یاد نکرده است (این 3 ستاره در 3 ردیف آخر جدول 1 آمده‌اند) و کواکب بسیار (ترجمۀ نصیرالدین: ذات‌الکرسی) در پس این سه کوکب‌اند (ترجمۀ نصیرالدین در اینجا پایان یافته است) که شماری از قدر ششم‌اند و هیچ‌یک از آنها را نیز یاد نکرده است» (چ 1406 ق، 103‬، چ 1373 ق، 78‬؛ قس: نصیرالدین، 73‏).‬‬‬‬‬‬‬‬‬
در روایت چاپی صور الکواکب به استناد شماری از دست‌نویسهای این اثر، جدولی دربردارندۀ «3 ستارۀ بیرون از صورت» و هر 3 از قدر پنجم، به‌اشتباه به‌عنوان ستارگان بیرون صورت ذات‌الکرسی آمده است (صوفی، همان چ، 80). این جدول درواقع دربردارندۀ ستارگان بیرون از صورت فلکی برساوش‌ است که در همین چاپ در جای درست خود (همان، 88) نیز آمده است. نصیرالدین نیز این جدول را ذیل ذات‌الکرسی نیاورده، اما مصحح آن را از دست‌نویسی عربی به فارسی ترجمه کرده و به ترجمۀ نصیرالدین (ص 74، قس: 81) افزوده است.

بیرونی در القانون المسعودی ‏‏(ص 1034-1035‏) نظرات بطلمیوس و صوفی را کنار هم آورده است. او در دو روایت فارسی و عربی التفهیم به یادکرد گزارش خلاصۀ این جدول بسنده، و در روایت فارسی ذات‌الکرسی را به «خداوند کرسی» ترجمه کرده است ‏‏(نک‍ : روایت فارسی، 92، 95، 102، 104‬، ‫روایت عربی، بندهای 160، 162، 163‏)‬‬‬.
ابن‌صلاح همدانی در رساله‌ای، در تصحیح اشتباهات روایتهای مختلف عربی و سریانی جداول مجسطی بطلمیوس، آورده است که طول ستارۀ سوم (η) ذات‌الکرسی در ترجمۀ اسحاق بن حنین، که تأکید کرده آن را به خط خود اسحاق در دست داشته (نسخة ... بنقل اسحاق بن حنین لابی الصقر بن بلبل من الیونانی الی العربی و هی دستور اسحاق و بخطه)، و نیز در روایت اصلاح‌شدۀ آن توسط ثابت بن قره، به‌اشتباه «ی ک» (10 درجه و 20 دقیقه) آمده است؛ اما اگر چنین باشد، 3 ستارۀ اول، سوم و چهارم این صورت، برخلاف سخن بطلمیوس، بر یک استقامت نخواهند بود. او طول «یج 0» (13 درجه) را ــ کـه در ترجمۀ مـأمونی (= ترجمۀ حسن ابن قریش برای مأمون عباسی)، ترجمۀ حجاج بن یوسف بن مطر، و ترجمۀ از یونـانی به سریانی آمده ــ درست دانسته است؛ چـه، تنها با این طول این 3 ستاره روی یک خط راست واقع می‌شوند ‏‏(ص 6، 14‏). شگفت آنکه در نسخۀ چاپی روایت اصلاح‌شدۀ ثابت بن قره از ترجمۀ اسحاق بن حنین، این طول برخلاف سخن ابن‌صلاح، به‌درستی 13 درجه آمده است که با فرض بهره‌گیری او از دست‌نویس اصل اسحاق بن حنین سازگار نیست. صوفی نیز طول این ستاره را با افزودن 12 درجه و 42 دقیقه به طولهای یادشده در مجسطی «که مب» آورده است ‏‏(نک‍ : چ 1406 ق، 105‬، چ 1373 ق، 89‬؛ ‫نیز نصیرالدین، 73‏).‬‬‬‬‬‬

نامهای اختصاصی ستارگان / مجموعه‌ستارگان ذات‌الکرسی

 چنان‌که گفته شد، در سنت عربی، برخلاف سنت یونانی و چونان سنت رایج در بین‌النهرین، برای شماری از ستارگان نام خاص در نظر گرفته می‌شد که این نام گاه بر مجموعه‌ای از ستارگان، شامل آن ستارۀ خاص، نیز اطلاق می‌شد. شمار چشمگیری از این نامها بعدها به‌صورت لاتینی‌شده و (گاه با تحریف بسیار) در متون نجومی لاتینی به کار رفت و بسیاری از آنها امروزه نیز کاربرد دارند.

در نجوم جدید

 در تقسیم‌بندی کنونی پهنۀ آسمان، ذات‌الکرسی یکی از صورتهای 88گانۀ امروزی است و به‌ترتیب از جهت شمال (ساعت 12) و در جهت ساعت‌گرد با صورتهای فلکی قیفاووس / ملتهب، چلپاسه، آندرومدا / المرأة المسلسلة، و برساوش / حامل رأس الغول هم‌مرز است و محدودۀ بعد 22 ساعت و 57 دقیقه تا 3 ساعت و 41 دقیقه، و میل 46 درجه و 41 دقیقه تا 77 درجه و 42 دقیقه، یعنی حدود 4 / 598 درجۀ مربع، برابر با 451 / 1 درصد از پهنۀ آسمان را می‌پوشاند (رتبۀ بیست‌وپنجم از نظر وسعت در میان 88 صورت فلکی؛ نک‍ : بکیچ، 27, 39, 170؛ ریدپث، «صورتها ... »، جم‍ ، «فرهنگ»، 528؛ نیـز بگنال، 127؛ سیمپسن، 65؛ «دانشنامه»، 94). صورت فلکی ذات‌الکرسی در عرضهای 90 درجۀ شمالی تا 12 درجۀ جنوبی به‌صورت کلی، و از این عرض تا 43 درجۀ جنوبی به‌صورت جزئی قابل رؤیت است (بکیچ، همانجا؛ ریدپث، «صورتها»، جم‍‌ ). ذات‌الکرسی 157 ستارۀ از قدر ظاهری 5 / 6 یا روشن‌تر دارد (همان، جم‍‌ ) که از آن میان 51 ستارۀ روشن‌تر از قدر ظاهری 5 / 5 را در شرایط مناسب می‌توان با چشم غیرمسلح دید (بکیچ، همانجا؛ قس: کیچن، 89: 52 ستاره را با چشم غیرمسلح می‌توان دید). بهترین هنگام برای رصد نیم‌شبی این صورت فلکی (تاریخ رسیدن به بیشترین ارتفاع هنگام نیمه‌شب)، 9 اکتبر / 17 مهر است (بکیچ، سیمپسن، همانجاها؛ نیز نک‍ : پریوِت، 50).

نکتۀ شایان توجه آنکه از میان 6 ابرنواختر که پدیدارشدن آن در طول تاریخ به ثبت رسیده است، دو ابرنواختر در این صورت فلکی پدیدار شده‌اند. ابرنواختر نخست (SN 1181) در 4 تا 6 اوت  1181 م / 21 تا 23 ربیع‌الاول 577 ق رصد شد؛ قدر ظاهری آن تا 1- رسید و 185 روز نیز قابل رصد بود («دانشنامه»، 396). در 1572 م / 980 ق، ابرنواختری در نزدیکی ستارۀ کاپا ذات‌الکرسی پدیدار شد (SN 1572 = B Cas) که شماری از اخترشناسان آن را رصد کردند، اما از میان آنان توکو برائه / تیکو براهه (1546-1601 م)، اخترشناس دانمارکی، با انتشار گزارشی دربارۀ آن در 1573 م، با عنوان «ستارۀ نو»، شهرت بسیار یافت و این ابرنواختر نیز «ستارۀ تیکو» (امروزه: ابرنواختر تیکو) نام گرفت. گزارشهای دقیق توکو از این ابرنواختر، اخترشناسان را به نادرستی باور ارسطوییِ تغییرناپذیری آسمانها رهنمون شد (کاناس، 94, 96؛ لینتن، 154؛ موریسن، 17؛ ریدپث، «فرهنگ»، 63, 75, 487؛ ریدپث و تایریون، 50؛ میتن، 43, 55, 360؛ «دانشنامه»، 61؛ «اطلس»، 183, 222؛ دینتیث، 494). کنراد داسوپودیوس (1532-1600 م) و تامس دیگس (ح 1546-1595 م) در 1573 م، و تادئاس هایک (1525-1600 م)، اخترشناس نامدار چک، نیز در 1574 م این ابرنواختر را در نقشۀ صورت فلکی ذات‌الکرسی آوردند (کاناس، 479, 489).

باورها

 در باورهای کهن، میان برآورده‌شدن دعا و کف خضیب رابطه وجود دارد. به گفتۀ ابوالعلاء معری (د 449 ق / 1057 م) در الفصول و الغایات، گروهی بر آن‌اند که دعا در حالتی که ماه در کف الخضیب باشد، برآورده خواهد شد ‏‏(ص 351‏).
عوفی در نقل قولی از کندی آورده است: «یعقوب بن اسحاق الکندی، در رسالتی که مقصور است بر دعا، آورده است که هرگاه که ماه و عطارد با کوکب کف الخضیب قران کنند در بیست‌ویک درجه از حمل، آنْ وقت اجابت دعا بود؛ هر دعایی که به صلاح تن و عفت نفس تعلق دارد، هرآینه اجابت شود. اگر آفتاب با عطارد و کف الخضیب قران کنند، هر دعایی که از برای توانگری و قوت حال گفته شود، به اجابت پیوندد و اگر در اوقات منحوس دعا گفته شود، آن اجابت منعکس گردد بر محتاج و بر ضد آنچه می‌خواهد ظاهر شود». عوفی سپس حکایتی دربارۀ نتیجۀ معکوس دعا به‌دلیل بی‌توجهی به این شرایط آورده است ‏‏(4(1) / 109- 110‏).
قطب‌الدین شیرازی در باب چهارم از مقالۀ دوم نهایة الادراک و اختیارات مظفری، هنگام برشمردن صورتهای فلکی و در شرح ذات‌الکرسی، آورده است: «بر میانۀ‏ مسند، ستاره‏ای است روشن از قدر سوم که او را کف‏ الخضیب‏ خوانند و به کوهان ناقه شناسند و گویند که او چون به نصف‌النهار رسد، دعا در آن وقت مستجاب باشد، مگر از ظالمی» ‏‏(نهایة ... ، 42 ب، ‫اختیارات ... ، 24 ب‏).‬‬‬

شمس‌الدین آملی نیز در همین‌باره آورده است: «بدان که در اجابت ادعیه، اوقات و ازمنه را مدخلی هرچه تمام‌تر است و هر قومی وقتی اختیار کرده‌اند ... و صابئه (متن: صائبه) گفتند وقت اقتران رأس و مشتری یا مقارنۀ هر کوکبی که باشد با کف الخضیب، و ابوالحسن [علی بن زید] بیهقی در ذخایر الحکمة آورده است که بهترین وقتی از برای دعا آن است که مشتری مقارن کف الخضیب باشد. و رأس و قمر نیز مقارن یا متصل و طالع وقت باید نوزدهم درجۀ سرطان یا سیم درجۀ حمل ... » (1 / 571‏).
حمدالله مستوفی پس از یادکرد بخش مهمی از گزارش صوفی دربارۀ ناقه (با ارجاع به صوفی)، سخن قطب‌الدین را (با ارجاع به نهایة الادراک) تکرار کرده است (1 / 141-142).
نوری نیز در مفاتیح الارزاق با اختصاص بخشی با عنوان «معرفت کف الخضیب»، پس از تکرار واژه‌به‌واژۀ گزارش حمدالله مستوفی دربارۀ ذات‌الکرسی و کف خضیب و ازجمله ارجاع او به قطب‌الدین، اما بی یادکرد نام حمدالله، آنچه را که عوفی از کندی نقل کرده، به‌اشتباه به «استاد ابوریحان در آثار الباقیه» نسبت داده، و در ادامه به‌تفصیل به شرایط استجابت یا عدم استجابت دعا (و گاه تأثیر معکوس دعا) بسته به قران یکی از کواکب با کف الخضیب پرداخته، و سرانجام در «معرفت رسیدن کف الخضیب به وسط‌السماء» (= نصف‌النهار)، این رباعی را در ارتباط با برآورده‌شدن دعا در این هنگام آورده است ‏‏(1 / 187-191‏): طالع سرطان ز صِفْر تا نصف اسد / تن پاک و لباس پاک و مغسولْ جسد / / بوی خوش و کنج خلوت و ورد مدام / هرکس که چنین کند به مقصود رسد.
جونپوری نیز با تکیه بر این باور رایج میان احکامیان مسلمان که هنگام جای‌داشتن کف خضیب بر نصف‌النهار، دعا برآورده خواهد شد، باب 23 از مقالۀ 3 زیج بهادرخانی را به «معرفت ساعات بلوغ کوکب کف الخضیب بر دائرۀ نصف‌النهار» اختصاص داده است ‏‏(ص 88-90‏).
در ادب فارسی نیز کف خضیب گاه به‌سان «دست به‌دعابرداشتۀ سپهر» انگاشته شده است، ازجمله (به ترتیب روزگار نویسندگان): بر استقامتِ حال تو بر بسیط زمین / بر آسمانْ کفِ کف الخضیب کرده دعا ‏‏(انوری، 1 / 17‏)؛ کف الخضیب رایتِ نصرت فراشته / بر اوج آسمان چو دعاهای مستجاب ‏‏(فخرالدین اوحد مستوفی؛ نک‍ : دولتشاه، 445‏)؛ کف الخضیب را به خَلافت دعا هدر / بر خصمت از طفیه مکدرتر آفتاب ‏‏(میرداماد، 42‏)؛ رفتم به قبله دست برآرم که بر فلک / کف الخضیب دست برآورده بر دعا ‏‏(سنجر، 300‏).

مآخذ

آملی، محمد، نفائس الفنون، به کوشش ابوالحسن شعرانی، تهران، ۱۳۷۷ ش؛ ‫ابن‌اجدابی، ابراهیم، الازمنة و الانواء، به کوشش عزت حسن، رباط، ۲۰۰۶ م؛ ‏ابن‌صلاح، احمد، فی سبب الخطأ و التصحیف العارضین فی جداول المقالتین السابعة و الثامنة من کتاب المجسطی ... ، به کوشش پاول کونیچ، گوتینگن، ۱۹۷۵ م؛ ‏ابن‌صوفی، حسین، «ارجوزة فی صور الکواکب»، صور الکواکب (نک‍ : هم‍ ، صوفی، چ حیدرآباد دکن)؛ ‏ابن‌عاصم، عبدالله، الانواء و الازمنة و معرفة اعیان الکواکب، چ تصویریِ دست‌نویس شم‍ 508‘ 3 احمد ثالثِ کتابخانۀ توپکاپی‌سرای، به کوشش فؤاد سزگین، فرانکفورت، ۱۹۸۵ م؛ ‏ابن‌قتیبه، عبدالله، ادب الکاتب، به کوشش ماکس گرونرت، لیدن، ۱۹۰۱ م؛ همو، الانواء، به کوشش پلا و حمیدالله، حیدرآباد دکن، 1375 ق / 1956 م؛ ‏‫ابوالعلاء معری، احمد، الفصول و الغایات، به کوشش محمود حسن زناتی، قاهره، 1356 ق / ۱۹۳۸ م؛ ‏‫اسحاق بن حنین، ترجمۀ کهن عربی المجسطی بطلمیوس، اصلاح ثابت بن قره (نک‍ : مل‍ ، کونیچ، «فهرست ... »)؛ ‏‫انوری، محمد، دیوان، به کوشش محمدتقی مدرس رضوی، تهران، ۱۳۳۷ ش؛ بتانی، محمد، الزیج الصابی، به کوشش ک. آ. نالینو، رم، ۱۸۹۹ م؛ ‏‫بیرونی، ابوریحان، الآثار الباقیة، به کوشش ادوارد زاخاو، لایپزیگ، 1878 م؛ همو، التفهیم، روایت عربی، چ تصویری، همراه ترجمۀ انگلیسی، به کوشش رمزی رایت، آکسفرد، 1934 م؛ همو، همان، روایت فارسی، به کوشش جلال‌الدین همایی، تهران، ۱۳۵۲ ش؛ همو، القانون المسعودی، حیدرآباد دکن، 1373 ق / ۱۹۵۴ م؛ ‏‫جونپوری، غلامحسین، زیج بهادرخانی، چ سنگی، بی‌جا، ۱۸۵۵ م؛ ‏‫حجاج بن یوسف بن مطر، ترجمۀ کهن عربی المجسطی بطلمیوس (نک‍ : مل‍ ، کونیچ، «فهرست»)؛ حمدالله مستوفی، نزهة القلوب، به کوشش هاشم محدث، تهران، 1396 ش؛ ‏‫خوارزمی، محمد، مفاتیح العلوم، به کوشش فان فلوتن، لیدن، ۱۸۹۵ م؛ دولتشاه سمرقندی، تذکرة الشعراء، به کوشش ادوارد براون، لیدن، 1318 ق / 1900 م؛ سنجر کاشانی، محمدهاشم، دیوان، به کوشش حسن عاطفی و عباس بهنیا، تهران، 1387 ش؛ ‏‫شهمردان بن ابی‌الخیر، روضة المنجمین، به کوشش جلیل اخوان زنجانی، تهران، ۱۳۸۲ ش؛ صوفی، عبدالرحمان، صور الکواکب، چ تصویریِ دست‌نویس شم‍ 144 مارشِ کتابخانۀ بادلیان، به کوشش فؤاد سزگین، فرانکفورت، 1406 ق / ۱۹۸۶ م؛ همو، همان، حیدرآباد دکن، 1373 ق / ۱۹۵۴ م؛ ‫طوسی، محمد، عجایب المخلوقات، به کوشش منوچهر ستوده، تهران، ۱۳۴۵ ش؛ ‏‫عوفی، محمد، جوامع الحکایات، به کوشش مظاهر مصفا، تهران، ۱۳۷۰ ش؛ ‏‫قطب‌الدین شیرازی، محمود، اختیارات مظفری، دست‌نویس موجود در موزۀ آسیایی آکادمی علوم شوروی، شم‍ OR. C. 794؛ همو، نهایة الادراک فی درایة الافلاک، دست‌نویس موجود در کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران، شم‍ 070‘ 7؛ ‏‫مرزوقی، احمد، الازمنة و الامکنة، حیدرآباد دکن، ۱۳۳۲ ش؛ مسعودی مروزی، محمد، جهان دانش، به کوشش جلیل اخوان زنجانی، تهران، ۱۳۸۲ ش؛ ‏‫میرداماد، محمدباقر، دیوان اشراق، به کوشش سمیرا پوستین‌دوز، تهران، ۱۳۸۵ ش؛ نصیرالدین طوسی، ترجمۀ صور الکواکب عبدالرحمان صوفی، به کوشش معزالدین مهدوی، تهران، ۱۳۵۱ ش؛ ‏‫نوری، محمدیوسف، مفاتیح الارزاق یا کلید در گنجهای گهر، به کوشش هوشنگ ساعدلو و مهدی قمی‌نژاد، تهران، ۱۳۸۱ ش؛ نیز:

Allen, R. H., Star-Names and Their Meanings, New York etc., 1899; Apollodorus, The Library, tr. J. G. Frazer, London / New York, 1921; Aratus, Phaenomena, tr. D. A. Kidd, Cambridge, 1997; Bagnall, Ph. M., The Star Atlas Companion, New York, 2012; Bakich, M. E., The Cambridge Guide to the Constellations, Cambridge, 1995; Berens, E. M., Myths and Legends of Ancient Greece and Rome, New York, 1886; Carey, M., «Al-Sufi and Son: Ibn al-Sufi’s Poem on the Stars and Its Prose Parent», Muqarnas, 2009, vol. XXVI; Condos, Th., Star Myths of the Greeks and Romans, USA, 1997; Contadini, A., «A Question in Arab Painting: The Ibn al-Sufi Manuscript in Tehran and Its Art-Historical Connections», Muqarnas, 2006, vol. XXIII; Daintith, J. and W. Gould, The Facts on File Dictionary of Astronomy, New York, 2006; Daly, K. N. and M. Rengel, Greek and Roman Mythology, New York, 2009; De Jong, T., «Astronomical Dating of the Rising Star List in MUL.APIN», Wiener Zeitschrift für die Kunde des Morgenlandes, 2007, vol. XCVII; Dixon-Kennedy, M., Encyclopedia of Greco-Roman Mythology, Santa Barbara etc., 1998; Falkner, D. E., The Mythology of the Night Sky, New York etc., 2011; Gerardus Cremonensis, Latin translation of Almagest (vide: Kunitzsch, Der Sternkatalog ... ); Graßhoff, G., The History of Ptolemy’s Star Catalogue, New York etc., 1990; Hard, R., Eratosthenes and Hyginus: Constellation Myths With Aratus’s Phaenomena, Oxford, 2015; Hartner, W., «The Earliest History of the Constellations in the Near East and the Motif of the Lion-Bull Combat», Journal of Near Eastern Studies, 1965, vol. XXIV, no. 1-2; Heifetz, M. D. and W. Tirion, A Walk Through the Southern Sky, Cambridge etc., 2007; Hipparchus, Hipparchi in Arati et Eudoxi phaenomena commentariorum, tr. C. Manitius, Leipzig, 1894; Hunger, H. and D. Pingree, Astral Sciences in Mesopotamia, Leiden etc., 1999; Kanas, N., Star Maps, New York, 2012; Kitchin, Ch., Photo-guide to the Constellations, London, 1998; Kunitzsch, P., Arabische Sternnamen in Europa, Wiesbaden, 1959; id., Der Sternkatalog des Almagest: Die arabisch-mittelalterliche Tradition, Wiesbaden, 1990; id., Typen von Sternverzeichnissen in astronomischen Handschriften des zehnten bis vierzehnten Jahrhunderts, Wiesbaden, 1966; id., Untersuchungen zur Sternnomenklatur der Araber, Wiesbaden, 1961; id. and T. Smart, Short Guide to Modern Star Names and Their Derivations, Wiesbaden, 1986; Linton, C. M., A History of Mathematical Astronomy, Cambridge, 2004; Mitton, J., Cambridge Illustrated Dictionary of Astronomy, Cambridge, 2007; Moore, P. and W. Tirion, Cambridge Guide to Stars and Planets, Cambridge, 1997; Morison, I., Introduction to Astronomy and Cosmology, Wiley, 2008; Nallino, C. A., «Opus Astronomicum», Islamic Mathematics, 1907, vol. XII; Peters, Ch. H. F. and E. B. Knobel, Ptolemy’s Catalogue of Stars a Revision of the Almagest, Washington, 1915; Philip’s Astronomy Encyclopedia, London, 2002; Philip’s Atlas of the Universe, London, 2005; Privett, G. and K. Jones, The Constellation Observing Atlas, New York, 2013; Ptolemy, Almagest, tr. and Annotated by G. J. Toomer, London, 1984; Ridpath, I., «Constellations-part one: Andromeda-Indus», Ian Ridpath, www.ianridpath.com / constellations1.htm; id., A Dictionary of Astronomy, New York, 2007; id. and W. Tirion, The Monthly Sky Guide, Cambridge etc., 2006; Rogers, J. H., «Origins of the Ancient Constellations I. The Mesopotamian Traditions», Journal of the British Astronomical Association, 1998, vol. CVIII; Roman, L. and M. Roman, Encyclopedia of Greek and Roman Mythology, New York, 2010; Ruggles, C., Ancient Astronomy, Santa Barbara etc., 2005; Savage-Smith, E., «Celestial Mapping», The History of Cartography, Chicago / London, 1992; Schaefer, B. E., «The Latitude and Epoch for the Origin of the Astronomical Lore of Eudoxus», Journal for the History of Astronomy, 2004, vol. XXXV(2), no. 119; Schjellerup, H. C. F. C., introd. Description des étoiles fixes, Abd al-Rahman al-Sûfi, Saint Petersburg, 1874; Simpson, Ph., Guidebook to the Constellations, New York etc., 2012; Van der Waerden, B. L., «Babylonian Astronomy: II. The Thirty-Six Stars», Journal of Near Eastern Studies, 1949, vol. VIII, no. 1; id., Science Awakening II: The Birth of Astronomy, Springer-Verlag, 1974.

یونس کرامتی