دیوان‌بیگی ، احمد

دیوانْ‌بِیْگی، احمد بن غلامحسین بن مؤمن شیرازی، از تذکره‌نویسـان بنـامِ دورۀ قاجـار (1241 ـ پس از 1313 ق / 1826- 1895 م).
دیوان‌بیگی در شیراز متولد شد (فسایی، 2 / 1130). به نوشتۀ خود او در مقدمۀ حدیقة الشعراء، تحصیل علم در کودکی برای وی میسر نشد؛ در نه‌سالگی پس از درگذشت پدرش، تربیت وی به جد مادری‌اش، آقا محمد‌علی شیرازی ــ کدخدای محلۀ میدان شاه شیراز ــ سپرده شد. وی به مدت دو سال نزد جد خود به خواندن کتابهای رسمی فارسی و نیز آموختن نامه‌نگاری پرداخت و تبحر یافت. همچنین در این مدت، اندکی در علم نجوم تفحص نمود و بهره‌ای در خوش‌نویسی برد. دیوان‌بیگی پس از چندی به خواست پدربزرگش به همان اندازه از تحصیل علم اکتفا کرد و با‌توجه‌به شغل اجدادی خود، راهی یزد شد و به تجارت مشغول گردید.
دیوان‌بیگی چندی در یزد ماند، و بار دیگر به شیراز بازگشت و تقریباً در همان زمان، منصب کدخدایی را از جد مادری‌اش دریافت کرد؛ وی در 1277 ق / 1860 م منصب مذکور را به خالوی خود آقاجانی واگذار کرد و به دستگاه والی فارس، سلطان مراد میرزا قاجار ملقب به حسام السلطنه (1233-1300 ق / 1818-1883 م)، پسر سیزدهم عباس میرزا نایب‌السلطنه، پیوست. حسام‌السلطنه در آن سال به والیگری خراسان منصوب شد و دیوان‌بیگی نیز به همراه او در منصب ایشیک‌آقاسی‌باشی (رئیس تشریفات یا رئیس دربار) از شیراز راهی خراسان شد.
دیوان‌بیگی در 1282 ق / 1865 م، همراه با حسام‌السلطنه به شیراز بازگشت و در 1286 ق / 1869 م، بار دیگر به اتفاق او از شیراز به تهران رفت؛ حسام‌السلطنه در 1287 ق والی یزد شد و پسرش ابوالفتح میرزا مؤیدالدوله (د 1330 ق / 1912 م)، و نیز تنی چند ازجمله دیوان‌بیگی را به جای خود برای رسیدگی به امور دیوانی به این شهر فرستاد؛ بدین‌ترتیب دیوان‌بیگی با منصب امیر دیوانی از تهران رهسپار یزد شد. وی در 1291 ق / 1874 م، بار دیگر با منصب ایشیک‌آقاسی باشی به شیراز بازگشت. در 1292 ق از شیراز به تهران و سپس به کرمانشاه رفت و پس از درگذشت حسام‌السلطنه به شیراز بازگشت و ظاهراً تا پایان عمر در همین شهر اقامت گزید (دیوان‌بیگی، 1 / 5-6؛ فسایی، همانجا؛ گلچین، 1 / 439؛ بامداد، 2 / 104؛ خورموجی، 1 / 264، 308).
سال درگذشت دیوان‌بیگی به‌درستی معلوم نیست؛ به نوشتۀ برخی منابع، او در 1310 ق در 69سالگی درگذشت (معلم، 4 / 1140؛ اقبال، 80)، اما براساس آنچه فسایی در فارس‌نامۀ ناصری آورده، وی تا 1313 ق زنده بوده است (1 / 213؛ نیز نک‍ : خاتمی، 2 / 73).
دیوان‌بیگی چنان‌که گفته شد، به‌سبب پرداختن به مشاغل دیوانی در شهرهای مختلف مأموریتهایی داشت. در این سفرها به سراغ ادیبان و شاعران شهرها و ولایات مختلف می‌رفت و با شماری از آنان مصاحبت می‌کرد؛ ازجمله می‌توان به سفر او به اصفهان هم‌زمان با قحطی هولناک این شهر در 1288 ق / 1871 م، اشاره کرد (قدسی، 360-361). دیوان‌بیگی در این سفرها در کنار امور دیوانی، به مطالعۀ اخبار، احادیث و تواریخ مختلف می‌پرداخت (دیوان‌بیگی، 1 / 6). از این رهگذر، دست به تألیف آثاری زد که بی‌تردید مهم‌ترین آنها، تذکرۀ حدیقة الشعراء است. دیوان‌بیگی این اثر را در همین سفرها به‌تدریج تدوین و تکمیل کرد (نک‍ : دنبالۀ مقاله).
حدیقة الشعراء تذکره‌ای است به فارسی در شرح حال شاعران فارسی‌گویی که از 1200 تا 1310 ق / 1786-1892 م در حوزۀ فرهنگ ایرانی زندگی می‌کردند (نوایی، 1 / پنج؛ اقبال، همانجا). دیوان‌بیگی تألیف این تذکره را که شامل زندگی‌نامۀ 520‘1 شاعر و نمونۀ اشعار ایشان است، در 1260 ق / 1844 م، یعنی زمانی که به‌جای نیای مادری‌اش کدخدای یکی از محلات شیراز بود، آغاز کرد و تا 1270 ق / 1854 م آن را پی گرفت (نک‍ : سراسر اثر؛ قس: گلچین، 1 / 439-457؛ نیز نک‍ : نوایـی، 1 / هفده ـ هجده). امـا در این سـال به‌سبب گرفتاریهایی که در کار دیوانی پیدا کرده بود، مدتی از تدوین اثرش منصرف شد. در 1287 ق / 1870 م، هنگام اقامت در یزد، فراغتی یافت و تألیف و تدوین تذکره‌اش را از سر گرفت و تا 1288 ق به کار خود ادامه داد و افزون‌برآن کتابی هم در تاریخ یزد تألیف کرد. در این سال که مؤیدالدوله به‌جای پدرش به حکومت اصفهان رفت، دیوان‌بیگی بار دیگر، تألیف تذکره‌اش را به تعویق انداخت.
در سال 1293 ق / 1876 م، که دیوان‌بیگی از کارهای دیوانی برکنار بود و در تهران به سر می‌برد، یک بار دیگر به سر تدوین و تکمیل تذکره‌اش بازگشت. در 1294 ق، مأموریتی در کرمانشاه به او سپرده شد. در آنجا به تشویق حسین‌قلی خان کلهر کرمانشاهی به اتمام تذکره‌اش اهتمام ورزید و سرانجام در 1296 ق / 1879 م، آن را به پایان برد (دیوان‌بیگی، 1 / 12؛ فسایی، همانجا؛ گلچین، 1 / 442-443). دیوان‌بیگی تا سالی که زنده بود، در تذکره‌اش تجدیدنظر می‌کرد و مطالبی تازه از شعر و زندگی‌نامۀ شاعران بر آن می‌افزود.
حدیقة الشعراء درحقیقت دنبالۀ تذکرۀ آتشکدۀ آذر بیگدلی (د 1195 ق / 1781 م) است. تألیف آتشکده در 1193 ق / 1779 م به پایان رسیده است؛ دیوان‌بیگی هم چند سالی بعد از آن، یعنی 1200 ق / 1786 م را پایۀ آوردن زندگی‌نامۀ شاعران قرار داد. وی زندگی‌نامۀ بانوان شاعر را نیز آورده است؛ اما به شیوۀ پاره‌ای منابع رجالی، آنها را از مردان جدا کرده، و شرح حال ایشان را که 40 تن هستند، در پایان کتاب جای داده است. مؤلف در هر دو بخشِ مردان و زنان، ترتیبی الفبایی در پیش گرفته و احوال شاعران را بیشتر با عنوان تخلصشان آورده است، چنان‌که بخش مردان با آبانی تهرانی آغاز می‌شود و با یوسف هندی پایان می‌گیرد و بخش زنان، از آقابیگم شروع می‌شود و تا وزیر شاه‌جهان‌آبادی ادامه می‌یابد. مؤلف در بخش شاعران مرد، معاصربودن آنها را کمابیش رعایت کرده، اما در بخش بانوان این قاعده را نگه نداشته است و گهگاه زندگی‌نامۀ شاعرانی را آورده که معاصر او نبوده‌اند؛ مانند جانان بیگم دختر عبدالرحیم خان خانان، دلشاد خاتون دختر دمشق خواجۀ چوپانی، و گلبدن بیگم دختر ظهیرالدین بابر گورکانی (نک‍ : سراسر اثر؛ نوایی، 1 / شش، یازده ـ دوازده).
مآخذ دیوان‌بیگی به 3 دسته تقسیم می‌گردد: دیده‌ها، خوانده‌ها و شنیده‌ها: الف ـ او برخی از شاعران را دیده و شرح حال و نمونۀ اشعـارشان را از خودشان گرفته است. ب ـ پـاره‌ای زندگی‌نامه‌ها و نمونۀ اشعار را از تذکره‌ها بیرون کشیده است، تذکره‌هایی مانند حدیقۀ امان‌اللٰهی، تألیف میرزا عبدالله رونق سنندجی؛ تذکرۀ نائین، نوشتۀ میر حسن طایر نائینی؛ میکده، تألیف میرزا سید علی مدرسی یزدی، متخلص به وامق و ساقی؛ گلشن محمود، تألیف محمود میرزا قاجار؛ تذکرۀ دلگشا، از میرزا علی‌اکبر نواب شیرازی، متخلص به بسمل؛ و مناقب حسامیه، از حسین‌قلی خان کلهر کرمانشاهی، متخلص به سلطانی. ج ـ برخی اخبار دربارۀ شـاعران را نه از خود شاعران، بلکه از کسانی که از آنها آگاهی داشته‌اند، گرفته است.
باتوجه‌به اینکه دیوان‌بیگی در فارس، خراسان، یزد، اصفهان، تهران و کرمانشاه مأموریت دیوانی داشت، بنابراین شاعران این مناطق زندگی‌نامۀ روشن‌تر و مفصل‌تری در تذکرۀ وی دارند (نک‍ : سراسر اثـر؛ نیز گلچین، 1 / 439؛ مدرسی، 360). دیوان‌بیگی به شاهان، شاهزادگان و دیوانیان بلندپایۀ قاجار که در سرودن شعر دستی داشتند، نیز توجه کرده است؛ ازجمله فتحعلی شاه، ناصرالدین شاه، محمود میرزا، محمدعلی دولت شاه، فرهاد میرزا معتمدالدوله، علی‌قلی میرزا اعتضادالسلطنه، تاج‌الدوله طاووس خانم، میرزا ابوالقاسم قائم‌مقام، فاضل خان گروسی، رضاقلی خان هدایت و نیز چند تن از شاعران خاندان وصال شیرازی. با اینکه دیوان‌بیگی از شمار فراوانی از فارسی‌گویان شبه‌قارۀ هند یاد کرده است، نامی از مآخذ خود نمی‌برد. وی گاهی از شاعرانی یاد می‌کند که نه به فارسی، بلکه به عربی، ترکی یا کردی شعر می‌گفته‌اند (سراسر اثر؛ نوایی، 2 / دوازده).
گویا دیوان‌بیگی از کسانی بوده که به سره‌نویسی فارسی علاقه می‌ورزیدند؛ ازاین‌رو در سراسر کتاب و حتى در بخشی از دیباچۀ کوتاه آن، از سره‌نویسان تقلید کرده است. او بیشتر واژه‌هایی که در اینجا به کار برده، از برساخته‌های فرقۀ آذرکیوان، و دساتیری است (نک‍ : 1 / 1- 9). شیوۀ نگارش دیوان‌بیگی ساده‌نویسی است، اما نثر او خالی از عیب نیست و گاهی افعال را بدون قرینۀ لفظی، حذف کرده است (قدسی، 362؛ نوایی، همانجا). زندگی‌نامۀ شاعرانی که در حدیقة الشعراء آمده است، از استانبول و جبل عامل تا بنگال و کشمیر و سرزمینهای پهناور آسیای میانه را در بر می‌گیرد و از این جهت می‌توان گفت که از آخرین آیینه‌هایی است که گسترۀ فرهنگی جهان ایرانی را بازمی‌تاباند (نک‍ : سراسر اثر).
حدیقة الشعراء به کوشش عبدالحسین نوایی با افزوده‌هایی از منابع ادبی و تاریخی به چاپ رسیده است (تهران، 1364 ش)، اما چون نوایی تنها از یک دست‌نویس استفاده کرده، کار او خالی از اشکال نیست و این اشکالات به خطاهای چاپی که آن نیز پرشمار است، مربوط نمی‌شود (همانجا؛ ظفری، 127).
اثر دیگر دیوان‌بیگی کتابی با نام اخبار الیزد است که آن را در 1287 ق در زمان تصدی شغل امیر دیوانی در یزد به رشتۀ تحریر درآورد (دیوان‌بیگی، 1 / 6؛ گلچین، 1 / 439؛ نیز نک‍ : فسایی، 2 / 1130؛ معلم، 4 / 1139-1140، که از این کتاب با عنوان تاریخ یزد نام برده‌اند). دیوان‌بیگی در صفحاتی از حدیقة الشعراء نیز از این کتاب نامی به میان آورده است (برای نمونه، نک‍ : 1 / 276-277).
دیوان‌بیگی ظاهراً کتابی نیز در مصائب اهل بیت (ع) به نام نخبة المصیبـات احمدی داشته است (همو، 1 / 7؛ نیز نک‍ : فسایی، همـانجـا). افزون‌براین، او در مقدمۀ حدیقة ‌الشعراء به کتابی اشاره کرده که در آن احوال شخصی، سفرها و انقلابات درونی خود را به‌تفصیل شرح داده است. به نوشتۀ دیوان‌بیگی این کتاب در زمان حیات خود وی نزد فردی از نزدیکانش نگهداری می‌شد (1 / 6). گفتنی است که آگاهی ما دربارۀ همۀ این آثار (به‌جز حدیقة الشعراء)، تنها منحصر به اطلاعاتی است که خود دیوان‌بیگی در مقدمۀ حدیقة الشعراء داده، زیرا نامی از آنها در فهرستهای شناخته‌شدۀ چاپی و خطی به میان نیامده است. همچنین به نقل از مرعشی نجفی، دیوان‌بیگی ذیلی نیز بر ریاض الجنة اثر محمدحسن زنوزی داشته، که در آن زندگی‌نامه‌های شاعران تا اوایل سدۀ 13 ق را گردآوردی کرده بوده است (نک‍ : ص 18).

مآخذ

اقبال آشتیانی، عباس، «کتاب حدیقة الشعراء»، یادگار، تهران، 1326 ش، س 4، شم‍ 4؛ بامداد، مهدی، شرح حال رجال ایران، تهران، 1357-1371 ش؛ خاتمی، احمد، تاریخ ادبیات ایران در دورۀ بازگشت ادبی، تهران، 1373 ش؛ خورموجی، محمد‌جعفر، تاریخ قاجار (حقایق‌‌الاخبار ناصری)، به کوشش حسین خدیوجم، تهران، 1344 ش؛ دیوان‌بیگی، احمد، حدیقة الشعراء، به کوشش عبدالحسین نوایی، تهران، 1364 ش؛ ظفری، ولی‌الله، «حدیقة الشعرای دیوان‌بیگی»، نشر دانش، تهران، 1373 ش، س 14، شم‍ 3؛ فسایی، حسن، فارس‌نامۀ ناصری، به کوشش منصور رستگار فسایی، تهران، 1367 ش؛ قدسی، منوچهر، «حدیقة ‌الشعراء»، آینده، تهران، 1367 ش، س 14، شم‍ 6- 8؛ گلچین معانی، احمد، تاریخ تذکره‌های فارسی، تهران، 1348 ش؛ مدرسی، محمدعلی، تذکرۀ شبستان، به کوشش اکبر قلمسیاه، تهران، 1379 ش؛ مرعشی نجفی، محمود، مقدمه بر ریاض الجنۀ محمدحسن زنوزی، به کوشش علی رفیعی، قم، 1370 ش، ج 1؛ معلم حبیب‌آبادی، محمد‌علی، مکارم الآثـار، اصفهان، 1352 ش؛ نوایی، عبدالحسین، مقدمه بر حدیقة الشعراء (نک‍ : هم‍ ، دیوان‌بیگی).

حسن انوشه ـ میترا آقا‌محمد‌حسنی