دی،

دِی، نام دهمین ماه سال و نخستین ماه فصل زمستان در تقویم کنونی ایران. نام دی از واژۀ اوستایی -daδuuah (نیز -daθuš؛ از ریشۀ dā- به معنای «دادن، آفریدن»)، و فارسی میانۀ day به معنای «دادار» (لقب اهوره‌مزدا، خدای بزرگ دین زردشتی) است که صورت اخیر آن به فارسی نو رسیده است (بارتولمه، 678-679؛ مکنزی، 25؛ نیز نک‍ : ‌نیبرگ، «درس‌نامه ... »، II / 56). در گاه‌شماری زردشتی این نام بر دهمین ماه سال نهاده شده که در دو نوع تقویم موجود، ماه نخستِ زمستان یا ماه دومِ بهار بوده است (مکنزی، همانجا؛ تقی‌زاده، 21 ff.).
در گاه‌شماری هخامنشی دهمین ماه سال را Anāmaka به معنای «[ماه] بی‌نام» خوانده‌اند و هرچند ارتباط روشنی میان این گاه‌شماری و گاه‌شماری زردشتی دیده نمی‌شود، کسانی کوشیده‌اند این ماه را به نام پروردگار بزرگ ربط دهند که چون برتر از نام و نشان است، پس ماه بدون نام خوانده شده است (نک‍‌ : ‌یوستی، 248-249؛ کنت، 167؛ پورداود، ترجمه ... ، 207، حاشیۀ 1). بااین‌همه، این پرسش بی‌پاسخ می‌ماند که چرا هخامنشیان می‌بایست نام ایزدی را که پرستش می‌کردند، پنهان سازند؟ (لکوک، 185؛ نیز نک‍ : ‌بویس، II / 23-24). به نظر می‌رسد نام «انامکه» بازماندۀ عصری است که در آن ماههای زمستان بدون نام بودند؛ زیرا با هیچ‌یک از فعالیتهای انسانی تطابق و همخوانی نداشتند (لکوک، همانجا). مطابق نظری دیگر، این نام می‌تواند به معنای ماه پرهیز از گوشت (روزه‌داری) باشد (نک‍ : ‌اشمیت، 27-29).
زمستان و ماه دی از پیِ بلندترین شب سال آغاز می‌شوند و این شب که تا به امروز به‌عنوان شب یلدا یا شب چله جشن گرفته می‌شود، درواقع، در بزرگداشت تولد دوبارۀ خورشید یا مهر است که تاریکی و سرمای زمستان را از میان می‌برد. هم ازاین‌رو ست که به گفتۀ بیرونی (ص 277)، دی‌ماه را «خورماه» نیز می‌گفتند.
در جریان اصلاح گاه‌شماری زردشتی ــ ظاهراً در سدۀ 5 ق‌م ــ که 12 ماه سال، و نیز 30 روز ماه را به نام ایزدان زردشتی نامیدند، ماه دهم (به‌صورت daθušō) و نیز 4 روز ماه (روزهای یکم، هشتم، پانزدهم و بیست‌وسوم) به نام خدای بزرگ خوانده شد: روز نخست با نام مشهور او، یعنی اهوره‌مزدا (در پهلوی: اورمزد)، و 3 روز دیگر با لقب او (دثوش در اوستایی، دی در پهلوی). برای بازشناسی این 3 روز از یکدیگر نیز این نام را به نام روز بعد عطف کرده، و به‌ترتیب، دی به آذر، دی به مهر و دی به دین خوانده‌اند (نیبرگ، «مسائل ... »، 128 ff.؛ پورداود، فرهنگ ... ، 71). از این 4 «دی» در متنهای فارسی میانه هم یاد شده است (بندهش، 42؛ پورداود، ترجمه، همانجا). نام دی جزو 7 نام ماههای گاه‌شماری زردشتی است که در اوستا یاد شده‌اند (نک‍ : همان، 206).
در گاه‌شماری زردشتی که تقارن ماه با روز همنام را جشن می‌گرفتند، در روز نخست دی‌ماه نیز مطابق این قاعده، جشنی به نام «خرّم‌روز» برگزار می‌شد. به گزارش بیرونی، در این روز ایرانیان را عادت این بود که پادشاه از تخت شاهی به زیر می‌آمد و جامۀ سپید می‌پوشید و در بیابان بر فرش سپید می‌نشست و دربانها را به کنار می‌راند و در امور دنیا با خیالی آسوده، نظر می‌نمود. هرکس نیازمند می‌شد که با پادشاه سخن بگوید، خواه گدا بود یا دارا، شریف بود یا وضیع، بدون هیچ حاجب و دربانی نزد پادشاه می‌رفت و با او گفت‌وگو می‌کرد. در این روز پادشاه با دهقانان و برزگران مجالست می‌کرد و در یک سفره با ایشان غذا می‌خورد. ایرانیان گاهی این روز را «نَوَدروز» می‌گفتند و آن را عید می‌گرفتند، زیرا میان آن روز و نوروز، 90 روزِ تمام است (ص 278؛ نیز نک‍ : ‌گردیزی، 523).
از آنجا که نامهای روزهای هشتم، پانزدهم و بیست‌وسوم این ماه (دی)، با نام ماه، موافق شده، اعیاد است (بیرونی، همانجا). پنجمین گاهنبار / گهنبار (جشن دینی) که جشن بزرگداشت آفرینش چارپایان و موسوم به «میدیاریم» است، از روز دی به مهر (پانزدهم) تا روز بهرام (بیستم) از ماه دی برگزار می‌شد (بندهش، 41). مطابق گفتۀ بیرونی (همانجا)، روز یازدهم که خورروز نام دارد، نخستین روز گهنبار اول خوارزمی است که تا پانزدهم (روز دی به مهر) به طول می‌انجامد (نیز نک‍ : ‌تقی‌زاده، 318-320).
در باور ایرانیان باستان در روز چهاردهم دی، دیوان بر جمشید پیروز شدند و در این روز، ایرانیان آیین سیرسوار / سیرسور را برگزار می‌کردند و همچنین طعامهایی از سیر می‌ساختند و می‌خوردند تا مضرت دیوان را دور کنند (گردیزی، بیرونی، همانجاها). روز پانزدهم این ماه (دی به مهر) را بتیکان (گردیزی، همانجا) می‌گفتند و از خمیر یا گِل، تندیسی به شکل انسان می‌ساختند و در راهرو یا دالانِ خانه می‌نهادند (نیز نک‍ : ‌اذکائی، 664). ایرانیان باستان، شب روز شانزدهم را که روز مهر است، شب گاوگیل (لیلۀ کاوکیل) می‌نامیدند و آن را روز بر گاو نشستن فریدون می‌دانستند (بیرونی، همانجا؛ گردیزی، 524). گردیزی همچنین جشنهای بهمنجنه و برسده را نیز در زمرۀ جشنهای ماه دی یاد می‌کند (ص 509). در باب روز بیست‌وسوم، گردیزی تنها به این موضوع بسنده می‌کند که عید «دی سدیگر» باشد (ص 524).
به نوشتۀ بندهش، در ماه دیِ بَهیزگی، روز آذر، زمستان به بیشترین سردی به ایرانویج رسید و بدین روی، به ماه دی، روز آذر همه‌جا آتش افروزند و نشان کنند که زمستان آمد (ص 106).

مآخذ

اذکائی، پرویز، تعلیقات بر الآثار ... (نک‍ : هم‍ ، بیرونی)؛ بندهش، ترجمۀ مهرداد بهار، تهران، 1369 ش؛ بیرونی، ابوریحان، الآثار الباقیة، به کوشش پرویز اذکائی، تهران، 1380 ش؛ پورداود، ابراهیم، ترجمه و تفسیر خرده‌اوستا، تهران، 1380 ش؛ همو، فرهنگ ایران باستان، تهران، 1380 ش؛ تقی‌زاده، حسن، بیست‌مقاله، ترجمۀ احمد آرام و کیکاووس جهانداری، تهران، 1381 ش؛ گردیزی، عبدالحی، زین الاخبار ( تاریخ)، به کوشش عبدالحی حبیبی، تهران، 1363 ش؛ لکوک، پیر، کتیبه‌های هخامنشی، ترجمۀ نازیلا خلخالی، تهران، 1382 ش؛ نیز:

Bartholomae, Ch., Altiranisches Wörterbuch, Berlin, 1961; Boyce, M., A History of Zoroastrianism, Leiden / Köln, 1982; Justi, F., «Die Altpersischen Monate», ZDMG, 1897, vol. LI; Kent, R. G., Old Persian, New Haven, 1953; MacKenzie, D. N., A Concise Dictionary of Pahlavi, London, 1971; Nyberg, H. S., A Manual of Pahlavi, Wiesbaden, 1974; id., «Questions de cosmogonie et de cosmologie mazdéennes, II: Analyse des données», JA, 1931, vol. CCXIX; Schmitt, R., Meno-Logium Bagistano-Persepolitanum, Wien, 2003; Taqizadeh, S. H., Old Iranian Calendars, London, 1938.

عسکر بهرامی