دهلک

دَهْلَک، مجمع‌الجزایری در ساحل جنوب غربی دریای سرخ، در کشور اریتره.
ریشۀ نام دهلک ناشناخته است. یونانیها آن را الیائو می‌نامیدند و نام عربی آن دهلک، به فتح اول و سوم ضبط شده، و در برخی از منابع هم به نام دهیک آمده است (نک‍ : یاقوت، 2 / 634؛ EI2, II / 191). شمار جزایر دهلک را حدود 126 جزیره دانسته‌اند که مهم‌ترین و بزرگ‌ترین آنها دهلک کبیر است و حدود 751 کمـ2 وسعت دارد و در فاصلۀ حدود 50کیلومتری از بندر مهم و بازرگانی مصوع واقع شده است.

 بزرگ‌ترین جزایر این ناحیه، پس از دهلک کبیر، عبارت‌اند از: نقره، نوره، دُهُل، هَرات، کوباری و دینی‌فارِق (کریم‌لو، 3؛ تریمینگام، 170؛ رکلو، X / 284؛ EI2, II / 90-91).
آب‌وهوای دهلک بسیار گرم است و در آن رودی جریان ندارد. آب آنجا از طریق آب‌انبارهای بزرگی تأمین می‌شد که در کنار صخره‌ها تراشیده شده بودند. این آب‌انبارها امروزه نیز برجای مانده‌اند (نک‍ : کریم‌لو، همانجا). امروزه ساکنان جزایر دهلک از طریق صید ماهی و مروارید و نگهداری حیوانات اهلی امرار معاش می‌کنند (نک‍ : رکلو، نیز EI2، همانجاها).
جزایر دهلک در سدۀ 1 ق / 7 م و پیش از آن، بهشت دزدان دریایی به شمار می‌رفت. این دزدان به کشتیهایی که از دریای سرخ می‌گذشتند و همچنین به شهرهای واقع در کرانه‌های دریای سرخ و شبه‌جزیرۀ عربستان حمله‌ور می‌شدند؛ به همین سبب، در 84 ق / 703 م، مسلمانان برای حفظ تجارت دریای سرخ، جزایر دهلک را تصرف کردند و ساکنان این جزایر نخستین افریقاییانی بودند که اسلام آوردند. سنگ‌نوشته‌هایی به خط کوفی از سنگ‌قبرهای مسلمانان مربوط به سدۀ 1 ق، در این جزایر برجا مانده است.
دهلک در سده‌های 7 و 8 ق / 13 و 14 م، به مرکز امیرنشینی مسلمان و مستقل بدل شد و به‌عنوان پایگاه تجارتی میان مصر و هند از یک سو، و حبشه و یمن از سوی دیگر عمل می‌کرد و نیروی دریایی‌اش بر آمدوشد در دریای سرخ نظارت داشت. به‌این‌ترتیب، دهلک به پایگاهی برای انتشار اسلام در شرق افریقا بدل شد (نک‍ : طبری، 7 / 509؛ تریمینگام، 46-47, 170؛ صبی، 136؛ کوک، 462؛ کراچکوفسکی، IV / 715-716؛ عرب‌احمدی، 196-197).
در دورۀ اموی، دهلک به‌سبب شرایط بد آب‌وهوایی، تبعیدگاه و زندان مخالفان بود (یاقوت، همانجا). طبری در ذکر وقایع سال 100 ق / 718 م، دهلک را محل تبعید یزید بن مهلب دانسته است (6 / 556-557، 7 / 509). در سدۀ بعد، بر رونق دهلک افزوده شد و دانشمندان بسیاری در آنجا ساکن شدند و یک مرکز دینی نیز در آنجا ایجاد گردید. امیرنشین دهلک در این دوره از سلطۀ یمن خارج شد (صبی، 139).
به نوشتۀ یعقوبی دهلک در روزگار خلافت عباسی در محدودۀ قلمرو نجاشی بود و بومیان آنجا خراج‌گزار خلیفه بودند (نک‍ : تاریخ، 1 / 219، «البلدان»، 319). در سدۀ 4 ق / 10 م، جزایر دهلک بار دیگر خراج‌گزار ابوالجیش اسحاق بن ابراهیم از امیران آل‌زیاد یمن شد (نک‍ : EI2, 90-91). ابوعبید بکری در سدۀ 5 ق به وجود مساجدی در دهلک اشاره کرده است (1 / 327). در سدۀ 7 ق / 13 م، نیز دهلک کبیر اهمیت تجارتی داشت و حاکم آن از کشتیهای عبوری مالیات می‌گرفت (ابن‌سعید، 117). همچنین دهلک محل تجارت برده برای ارسال به دیگر نقاط بود (نک‍ : ابن‌عبدالمنعم، 244-245). در 919 ق / 1513 م، پرتغالیها وارد دهلک شدند؛ اما پس از چندی، عثمانیها این جزیره را به تصرف خود درآوردند.
پس از گسترش سلطۀ عثمانی، اهالی این جزایر از این حکومت استقبال کردند؛ اما دهلک اهمیت تجارتی پیشین را از دست داد (رکلو، X / 284؛ صبی، 152؛ EI2، همانجا). در اوایل سدۀ 14 ق / 20 م، در این مجمع‌الجزایر 10 منطقۀ کوچک مسکونی وجود داشت و جمعیت آنجا را 500‘1 تن از عربها و نوبیان تشکیل می‌دادند (سامی، 3 / 2199). به نوشتۀ والنشیا که در اوایل سدۀ 13 ق / 19 م به دهلک سفر کرده، 360 منبع آبی که فرمانروایان بطلمیوسی مصر در آنجا ساخته بودند، همچنان پابرجا بوده است (II / 1-2). دهلک در زمان استقلال کشور اریتره در 1993 م / 1372 ش، جزو این کشور شد (مایلز، 419).

مآخذ

ابن‌سعید مغربی، علی، الجغرافیا، به کوشش اسماعیل عربی، بیروت، 1970 م؛ ابن‌عبدالمنعم حمیری، محمد، الروض المعطار، به کوشش احسان عباس، بیروت، 1400 ق / 1980 م؛ ابوعبید بکری، عبدالله، المسالک و الممالک، به کوشش وان لِوِن و ا. فِرِه، تونس، 1371 ق / 1992 م؛ سامی، شمس‌الدین، قاموس الاعلام، استانبول، 1308 ق / 1891 م؛ طبری، تاریخ؛ عرب‌احمدی، امیربهرام، جامعه و فرهنگ اریتره، تهران، 1393 ش؛ کریم‌لو، داوود، اریتره، تهران، 1373 ش؛ کوک، ژ. م.، مسلمانان افریقا، ترجمۀ اسدالله علوی، مشهد، 1373 ش؛ یاقوت، بلدان؛ یعقوبی، احمد، «البلدان»، همراه الاعلاق النفیسۀ ابن‌رسته، به کوشش دخویه، لیدن، 1892 م؛ همو، تاریخ، به کوشش هوتسما، لیدن، 1883 م؛ نیز:

EI2; Krachkovskii, I. Yu., «Arabskaya Geographitcheskaya Literatura», Izbrannye Sochineniya, Moscow / Leningrad, 1957; Miles, S. M., «Eritrea, Physical and Social Geography», Africa South of the Sahara, London, 1998; Reclus, E., Nouvelle Géographie universelle, Paris, 1885; Sabby, O. S., The History of Eritrea, tr. M. F. Al-Azem, Beirut, 1974; Trimingham, J. S., Islam in Ethiopia, London / New York, 1952; Valentia, G. V., Voyages and Travels to India, Ceylon, The Red Sea, Abyssinia and Egypt, New Delhi, 1994.

پرویز امین