دلیجان

دِلیجان، شهرستان و شهری واقع در جنوب شرقی استان مرکزی.

شهرستان دلیجان

این شهرستان با 621‘51 تن جمعیت (1395 ش) و نزدیک به 500‘2 کمـ ‍2 مساحت، از شمال به استان قم، از شرق و جنوب به شهرستان کاشان در استان اصفهان، و از غرب به‌ترتیب از شمال به جنوب به شهرستانهای آشتیان، اراک و محلات محدود است («شهرستان … »، بش‍ ؛ اطلس ... ، 188). در
 1395 ش، شهرستان دلیجان متشکل از یک بخش به نام مرکزی، دو شهر به نامهای دلیجان و نراق، 4 دهستان به نامهای دوهک، هستیجان، جاسب و جوشق، و دارای 100 آبادی دارای سکنه، به مرکزیت شهر دلیجان بوده است («تقسیمات ... »، بش‍ ‍؛ «شهرستان»، بش‍‌ ).
شهرستان دلیجان در منطقه‌ای نیمه‌بیابانی جای دارد و اطراف آن را رشته‌کوهها و کوههای پراکنده در بر گرفته است (جوادی، 19). کوههای اردهال (463‘ 3 متر)، پلنگ آبی (154‘ 3 متر)، و ولی‌جیا در اطراف نراق (330‘ 3 متر) از مهم‌ترین و بلندترین کوههای این شهرستان و مرکز ایران به شمار می‌روند (جعفری، دایرة‌المعارف ... ، 542؛ قس: فرهنگ ... کوهها ... ، 2 / 6). این شهرستان دارای آب‌وهوای خشک، و کم‌باران است و تابستانهای گرم و زمستانهای سرد دارد ( فرهنگ ... آبادیها ... ، 59 / 108؛ جوادی، همانجا، نیز 20). رودخانه‌های این شهرستان به‌سبب کمبود بارندگی در منطقه غالباً فصلی‌اند. رودهای فصلی قمرود و ازنا از مهم‌ترین این رودخانه‌ها به شمار می‌روند ( فرهنگ ... آبادیها، همانجا؛ جعفری، رودها ... ، 337؛ افشین، 2 / 474-475).

شهر دلیجان

مرکز شهرستان دلیجان، که در ´41 و °50 طول شرقی، و ´59 و °33 عرض شمالی، و در ارتفاع 530‘1‌متری از سطح دریا جای دارد. این شهر بر سر راه تهران به اصفهان قرار دارد و اهمیت آن بیشتر از‌این‌رو ست (جعفری، دایرة‌المعارف، همانجا؛ فرهنگ ... آبادیها، 59 / 110). در سرشماری رسمی 1395 ش، دلیجان 902‘40 تن جمعیت داشته است («درگاه ... »، بش‍‌ ). زبان مردم دلیجان در گذشته‌ای نه چندان دور، گویش راجی بوده است؛ اما این گویش امروزه در حال فراموش‌شدن است (نک‍ : صفری، جم‍‌ ).

پیشینه

از آثار تاریخی موجود در اطراف دلیجان پیدا ست که پیشینۀ این شهر به روزگـار پیش از اسـلام بـازمی‌گردد (نک‍ : سیرو، 21). گویا نخستین‌بار حسن بن محمد قمی در سدۀ 4 ق / 10 م در تاریخ قم از دلیجان نام برده است؛ به نوشتۀ وی، دلیجان از تسوجهای رستاق انار از توابع قم بوده است (ص 58). اهمیت دلیجان از دیرباز به‌سبب موقعیت جغرافیایی آن بوده که بر سر راههـای ارتبـاطی اصلی جای داشتـه است (نک‍ : حمدالله، 3 / 51). یاقوت در اوایل سدۀ 7 ق / 13 م، از این شهر با نام دُلیجان یاد کرده، آن را شهرکی از توابع اصفهان برشمرده، و دربارۀ نام آن نوشته است که به آن دَلَیکان نیز می‌گویند (2 / 584).
هر‌چند در منابع تاریخی نامی از دلیجان به هنگام هجوم مغولان به نواحی مرکزی ایران برده نشده، اما گویا این شهر نیز از یورش آنان در امان نبوده و در این حوادث ویران گشته است. حمدالله مستوفی در سدۀ 8 ق / 14 م دربارۀ این شهر نوشته است: «دلیجان در اول شهر وسط بوده است ... و این زمان خراب است و بیست پاره دیه توابع دارد» (3 / 68). در دورۀ صفویه، دلیجان قصبه‌ای با نزدیک به 000‘1 خانه وصف شده است (مجدی، 773).
ناصرالدین شاه قاجار در سفری به نواحی مرکزی ایران، از دلیجان نیز گذشته، و در سفرنامۀ خود آنجا را دهی بزرگ با حدود 800 خانوار جمعیت وصف کرده که دارای قلعه‌ای بزرگ بوده است (ص 29). در اواخر دورۀ قاجار، به هنگام سرکشیهای نایب حسین کاشی، که بخشهایی از نواحی مرکزی ایران را دستخوش ناآرامی کرده بود، دلیجان نیز از این آشوبها مصون نماند (نک‍‌ : خسروی، 241).

آثار تاریخی و دیدنی

آثار و بناهای تاریخی و مذهبی شهرستان دلیجان از حیث معماری و قدمت دارای اهمیت‌اند. مسجدی بزرگ واقع در غرب آن، که در زمان عباسیان ساخته شده، در هجوم افغانها خراب گشته، و در دهۀ 1380 ش مرمت شده است، یکی از دیدنیهای این شهرستان به شمار می‌رود. مسجد جامع نراق، که در زمان قاجاریه با معماری‌ای خاص بنا شده است. همچنین کاروان‌سراها و قلعه‌های تاریخی از دیگر آثار دیدنی دلیجان به شمار می‌روند (جوادی، 151-154). غارهای متعدد از‌جمله غار نخجیر و نیز ییلاقهای بسیار زیبا همچون ییلاق جاسب، از اماکن گردشگری، و بازار شمس‌السلطنه در شهر نراق، که در سدۀ 13 ق / 19 م احداث گردیده، از دیگر دیدنیهای ایـن شهرستان هستند (اعتماد ـ السلطنه، 1 / 1955؛ حکیم، 478؛ بیک‌ارباب، 108؛ سیما ... ، 35).

مآخذ

اطلس گیتاشناسی استانهای ایران، مؤسسۀ جغرافیایی و کارتوگرافی گیتاشناسی، تهران، 1393 ش؛ اعتمادالسلطنه، محمدحسن، مرآة البلدان، به کوشش عبدالحسین نوایی و هاشم محدث، تهران، 1367 ش؛ افشین، یدالله، رودخانه‌های ایران، تهران، 1373 ش؛ بیک‌ارباب، محمدتقی، تاریخ دارالایمان قم، به کوشش حسین مدرسی طباطبایی، قم، 1353 ش؛ «تقسیمات کشوری»، آمار 1 (مل‍‌ )؛ جعفری، عباس، دایرة‌المعارف جغرافیایی ایران، تهران، 1379 ش؛ همو، رودها و رودنامۀ ایران، تهران، 1376 ش؛ جوادی، غلامرضا، دلیجان در آیینۀ ایران، مشهد، 1377 ش؛ حکیم، محمدتقی، گنج دانش (جغرافیای تاریخی شهرهای ایران)، به کوشش محمدعلی صوتی و جمشید کیان‌فر، تهران، 1366 ش؛ حمدالله مستوفی، نزهة ‌القلوب، به کوشش لسترینج، لیدن، 1333 ق / 1915 م؛ خسروی، محمدرضا، طغیان نایبیان در جریان انقلاب مشروطیت ایران، به کوشش علی دهباشی، تهران، 1368 ش؛ «درگاه ملی آمار»، آمار 2 (مل‍‌ )؛ سیرو، ماکسیم، راههای باستانی ناحیۀ اصفهان و بناهای وابسته به آنها، ترجمۀ مهدی مشایخی، اصفهان، بی‌تا؛ سیمای میراث فرهنگی استان مرکزی، به کوشش محمد رحم‌دل و قاسم کاظم دهقی، تهران، 1383 ش؛ «شهرستان در یک نگاه»، فرمانداری دلیجان (مل‍‌ )؛ صفری، حسین، واژه‌نامۀ راجی، تهران، 1373 ش؛ فرهنگ جغرافیایی آبادیهای کشور، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، تهران، 1369 ش؛ فرهنگ جغرافیایی کوههای کشور، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، تهران، 1379 ش؛ قمی، حسن بن محمد، تاریخ قم، ترجمۀ حسن بن علی قمی، به کوشش جلال‌الدین طهرانی، تهران، 1313 ش؛ مجدی، محمد، زینت المجالس، تهران، 1342 ش؛ ناصرالدین شاه، سفرنامۀ عراق عجم (بلاد مرکزی ایران)، تهران، 1362 ش؛ یاقوت، بلدان؛ نیز:

Amar 1, www.amar.org.ir / default.aspx?tabid=666 (acc. Sep. 2017); Amar 2, www.amar.org.ir / default.aspx?tabid=2741 (acc. Aug. 2017); Delijan, www.delijan.ostan-mr.ir (acc. Nov. 2017).

زهرا حسینی