آق شهر

آقْ‎شَهْر، شهری در شمال شرقی آناتولی (ترکیۀ کنونی) که در جنوب غربی قره‎حصار شرقی (شِبین) و جنوب شرقی قویول حصار و شمال شرقی شهر زاره جای داشته است. صحرای میان این شهر و رودخانۀ معروف کَلْکِتْ ایرماق (در نقشه‎های جدید: کلکت چای) و سوشهری امروز را صحرای آق‎شهر می‎نامیدند (طهرانی، حواشی مصححان، 42). آق‎شهر در اصل به معنای «شهر سفید» است. اما جغرافی‎دانان دربارۀ وجه تسمیۀ آن مطلبی ننوشته‎اند. به گفتۀ تشنر ضبط این واژه در منابع ترکی به صورتهای آق‎شهر و آکشر یا آشکر آمده و پیتزی‎گانی (در 768ق / 1367م) آن را به شکل آزکر ضبط کرده است (دانشنامۀ ایران و اسلام).
نام این شهر در منابع پیش از مغول نیامده است. در دوران مغول، ظاهراً رشیدالدین فضل‎الله (د 718ق /  1318م) نخستین کسی است که به نام این شهر اشاره کرده. وی در ذکر رویدادهای 698 ق /  1299م می‎گوید: «... به صحرای آق‎شهر ارزنجان ملاقات افتاد» (ص 122). و از جغرافی‎دانان، نخستین‎بار حمدالله مستوفی (د 750ق / 1349م) نام آن را آورده می‎گوید: «آق‎سرا از اقلیم چهارم است... آق‎شهر ارزنجان بر هفت فرسنگی آنجاست» (ص 95) و نیز می‌گوید: «از ارزنجان تا دیه خواجه احمد پنج فرسنگ، ازو تا ارزنجک هفت فرسنگ، ازو تا آق‎شهر هشت فرسنگ» (ص 183).
از آق‎شهر در تاریخ سلاله‎های ترکمان (قراقویونلو و آق‎قویونلو، 9ق / 15م) نیز نام برده شده است (طهرانی، 1 / 42، 90، 150، 206). آق‎شهر بعدها از سوی علی‎بیک یکی از امیران قرامان که داماد سلطان مرادخان غازی (عثمانی) شده بود، به عنوان مهریه به دختر او بخشیده شد (اسناد و مکاتبات، 26، حاشیه). آق‎شهر بار دیگر در زمان شاه طهماسب اول توسط فرزندش اسماعیل میرزا مورد حمله قرار‌گرفت و به تصرف سپاه ایران درآمد، ولی اندکی بعد شاه طهماسب آنجا را با توابع آن به کیخسرو نام و فرزندش که با هدایای فراوان به درگاه او آمده بودند، بخشید (قمی، 1 / 330، 352). در میان مؤلفین قدیم، حاجی‎خلیفه (د 1067ق / 1657م) آخرین کسی است که از آق‎شهرِ نام برده است (دانشنامۀ ایران و اسلام). امروزه از آق‌شهرِ ارزنجان در نقشه‎های ترکیه اثری نیست و شاید دهکدۀ گوزَلْلَر یا اَزْبِدَرِ امروز همان آق‎شهر قدیم باشد.

مآخذ

اسناد و مكاتبات تاریخی ایران (از تیمور تا شاه اسماعیل)، به كوشش عبدالحسین نوائی، تهران، بنگاه ترجمه و نشر كتاب، 1356ش؛ اسكندربیك تركمان، تاریخ عالم آرای عباسی، تهران، امیرکبیر، 1350ش، 1 / 72؛ دانشنامۂ ایران و اسلام؛ رشیدالدین فضل‎الله، تاریخ مبارك غازانی، به كوشش كارل یان، لندن، 1940م؛ طهرانی، ابوبكر، كتاب دیار بكریه، به كوشش نجاتی لوغال و فاروق سومر، تهران، طهوری، 1356ش؛ قمی، قاضی احمد، خلاصة التواریخ، به كوشش احسان اشراقی، دانشگاه تهران، 1359 ش؛ مستوفی، حمدالله، نزهة القلوب، به كوشش گای لسترنج، لیدن، 1331ق.

حسین قره چانلو