دخویه

دِخویه، میخائیل یان، خاورشناس هلندی، استاد زبان عربی و مصحح شماری از متون جغرافیایی و تاریخی. او در 9 اوت 1836 م / 25 ربیع‌الآخر 1252 ق، در روستای دروریپ، واقع در شمال هلند، در خانواده‎ای روحانی زاده شد. پدرش کشیش پروتستان بود. دخویه از 1854 م / 1270 ق به فراگیری الٰهیات در دانشگاه لیدن پرداخت، اما دو سال بعد به ادبیات تغییر رشته داد و زیر نظر راینهارت دوزی، خاورشناس هلندی، از همان زمان به یادگیری زبان، ادب و تاریخ عرب پرداخت. استادان زبان عربی وی انگلمان، ویلیام رایت و همچنین تئودر نولدکه بودند؛ دخویه از نولدکه دربارۀ نسخه‎های خطی بسیار آموخت (لایل، 844؛ هوار، 191).
دخویه که به زبانهای شرقی، به‎ویژه عربی، و به تاریخ و جغرافیای اسلامی علاقۀ بسیار داشت، در 1859 م / 1275 ق در مجموعۀ نسخه‎های خطی وارنرِ کتابخانۀ دانشگاه لیدن، که ریاست آن بر عهدۀ جوینبول بود، به‌عنوان معاون مشغول کار شد و در 1860 م / 1276 ق با راهنمایی استادانی چون دوزی و جوینبول از رسالۀ دکترای خود، با عنوان نموذج من الکتابات الشرقیة فی وصف المغرب مأخوذ من کتاب البلدان للیعقوبی، دفاع کرد. انتشارات بریل این رساله را منتشر کرد؛ اما دخویه تنها به انتشار متن عربی رسالۀ دکترایش اکتفا نکرد و ترجمه‎ای لاتین از این رساله را به همراه مقدمه و توضیحاتی تاریخی و جغرافیایی در لیدن به چاپ رساند. او در این مرحله یک سال در آکسفرد به بررسی نسخه‎های خطی آثار ادریسی پرداخت (نک‍ : بدوی، 148- 149؛ هوار، همانجا؛ آلوسی، 40؛ ایرانیکا، VII / 174). دخویه در آکسفرد همچنین یک نسخۀ خطی از اساس البلاغۀ زمخشری را با راهنمایی دوزی بازنویسی کرد. او در 1864 م / 1281 ق نسخۀ خطی کهنی با عنوان غریب الحدیث، نوشتۀ ابوعبید قاسم بن سلام، را که شاید کهن‎ترین نسخۀ خطی در اروپا بود، معرفی کرد.
دخویه در 1866 م / 1283 ق استادیار کرسی زبان عربی در دانشگاه لیدن شد و در 1869 م / 1286 ق، پس از درگذشت جوینبول، به مقام استادی در این دانشگاه ارتقا یافت و تا 1906 م / 1324 ق استاد زبان عربی بود. از خدمات برجستۀ او شرکت در برنامه‎ریزی و آغاز ویرایش نخست «دائرة‎المعارف اسلام» بود؛ اما خود به‌سبب بیماری، نتوانست همکاری چندانی در تدوین این دائرة‎المعارف داشته باشد و فقط بخشی از مقالۀ «جزیرة‌العرب» را تألیف کرد؛ بااین‌حال، مکاتبه با دولتها و آکادمیها و تشویق آنها به مشارکت در انتشار این دائرة‎المعارف را دنبال می‎کرد (لایل، 847؛ بدوی، همانجا؛ عقیقی، 3 / 1106-1107؛ اسعدی، 169-170).
دخویه در 1896 م / 1314 ق از دانشگاه کیمبریج دکترای افتخاری دریافت کرد و عضو دائمی فرهنگستان بریتانیا و بنیاد فرانسه شد. همچنین ضمن همکاری با «دائرة‎المعارف بریتانیکا» (ویرایش نهم و دهم) مقالاتی برای آن نگاشت. او چند دهه عضو حزب لیبرال و عضو شورای شهرداری لیدن و بعدها رئیس انجمن آموزشی شهرداری لیدن شد (بِوَن، 849-850؛ لایل، 844-845, 847؛ ایرانیکا، همانجا). وی در پژوهشهایش بیشتر به تصحیح انتقادی آثار عربی نویسندگان، به‎ویژه مورخان و جغرافی‎دانان و شاعران متقدم، توجه داشت (بون، 849).

آثـار

برگزیده‎ای از آثار فراوان دخویه، در 3 بخشِ‌تصحیح متون و نشر آنها، تألیف مقاله، و فهرست‎نگاری نسخه‎های خطی، به این شرح است:

1. تصحیح متون و نشر آنها

دخویه از اواخر سدۀ 19 م به مطالعه و تحقیق دربارۀ آثار جغرافی‎دانان سده‎های نخستین اسلامی پرداخت. در آن روزگار خاورشناسان در خصوص آن آثار با ابهاماتی مواجه بودند؛ به‌طور مثال، اشپرنگر، خاورشناس اتریشی، کتاب ابن‌حوقل را به ابوزید بلخی نسبت داده بود. دخویه به رفع این ابهامات پرداخت. او در سالهای 1863-1866 م، به تصحیح و انتشار فتوح البلدان بلاذری و بخشی از کتاب العیون و الحدایق فی اخبار الحقایق از نویسنده‎ای ناشناس پرداخت (بدوی، 149-150). وی با همکاری راینهارت دوزی در 1866 م بخشهایی از کتاب نزهة المشتاق ادریسی را با عنوان صفة المغرب و ارض السودان و مصر و الاندلس به همراه ترجمۀ فرانسوی آن و با حواشی و تعلیقات در لیدن منتشر کرد (نک‍ : دوزی، 1-23؛ نیز عقیقی، 2 / 664؛ کراچکوفسکی، IV / 297؛ هوار، 192).
برخی دیگر از آثار تاریخی و جغرافیایی که دخویه به تصحیح و انتشار آنها پرداخت، عبارت است از رساله‎ای در باب قرامطۀ بحرین و فاطمیان، رساله‎ای در باب فتح شام (لیدن، 1864 م) منسوب به ابواسماعیل بصری، و نیز رساله‌ای در فتح سوریه و استقرار حکومت اسلامی در آن و تاریخ خلفای عمری و یزیدی و هشامی (همو، 193). در 1866 م، بر مبنای نسخه‎های خطی لیدن و موزۀ بریتانیا، کار بررسی اثر بلاذری را تکمیل کرد و آن را انتشار داد (همو، 192؛ عقیقی، 2 / 665). دخویه همچنین بخش سوم کتاب العیون و الحدایق و بخشهای دوم و ششم تجارب ‎الامم ابوعلی مسکویه را میان سالهای 1869-1871 م منتشر کرد (لایل، 845؛ هوار، همانجا). اما بزرگ‎ترین اثر دخویه در زمینۀ آثار جغرافیایی سده‎های نخستین اسلامی است که او آن را «کتاب‎شناسی جغرافی‎دانان عرب» نامید؛ این اثر که مشتمل بر 8 جلد است، مجموعه‌ای بی‌همتا از آثار جغرافی‌نویسان سده‌های 3 و 4 ق را در بر می‌گیرد.
جلد اول این مجموعه مسالک الممالک اصطخری است (1870 م). جلد دوم آن به کتاب ابن‎حوقل، جغرافی‎دان سدۀ 4 ق / 10 م، اختصاص دارد (1873 م). احسن التقاسیم مقدسی جلد سوم مجموعۀ جغرافیایی دخویه است. جلد چهارم آن شامل فهرستها، فرهنگ لغات، توضیحات گوناگون و اصلاحات 3 جلد نخست است. کتاب البلدان ابن‎فقیه پنجمین جلد از این مجموعه است. جلد ششم شامل دو کتاب المسالک و الممالک ابن‎خردادبه و خلاصۀ کتاب الخراج قدامة بن جعفر است. جلد هفتم شامل دو کتاب الاعلاق النفیسۀ ابن‌رسته و البلدان یعقوبی است. جلد هشتم نیز التنبیه و الاشراف مسعودی همراه با فهرستها و فرهنگ لغات دو جلد هفتم و هشتم است (بدوی، 150-151؛ هوار، 194-195؛ لایل، همانجا).
مهم‎ترین و بزرگ‎ترین اثر دخویه در زمینۀ تاریخ هم، تصحیح و انتشار تاریخ طبری است. او طرح تحقیق دربارۀ تاریخ طبری را عرضه، و با عنوان مصحح اصلی با همکاری گروهی از خاورشناسان، ازجمله بارث، فرنکل، هوتسما، دِ یونگ، مولر و نولدکه، کار را آغاز کرد. دخویه بخشی بزرگ از این کار را خود بر عهده گرفت (ح 553‘1 صفحه) و تحقیقات همکارانش را بررسی و اصلاح کرد. او این کتاب را با نام «سال‎نگار تاریخ براساس نوشتۀ ابوجعفر محمد بن جریر طبری» در 13 جلد اصلی و دو جلد پیوست در لیدن (1879-1901 م) در 3 مجموعه منتشر کرد. دخویه اثر عریب ابن سعد قرطبی را که خلاصۀ تاریخ طبری به همراه تاریخ مغرب و اندلس بود، شایستۀ آن دانست که تتمۀ تاریخ طبری باشد و در 1897 م، آن را در لیدن به چاپ رساند (همانجا؛ بدوی، 150؛ عقیقی، 2 / 665). دخویه در 1907 م کتاب رحلۀ ابن‌جبیر را که ویلیام رایت منتشر کرده بود، با تصحیحات و ملاحظاتی تجدید چاپ کرد.
دخویه در حوزۀ زبان و ادب عربی نیز پژوهشهایی داشته است؛ ازجمله تصحیح دو اثر ادبی از سده‎های 2 و 3 ق / 8 و 9 م: دیوان مسلم بن ولید انصاری (لیدن، 1875 م) و الشعر و الشعراء ابن‌قتیبه (لیدن، 1904 م). همچنین تصحیح جلد 12 الکامل فی اللغۀ مبرد که به‎سبب مرگ رایت ناتمام ماند، دخویه به همراه یادداشتهایی انتقادی بر ویرایش رایت آن را در 1892 م در لایپزیگ به چاپ رساند. نیز النحو العربی کاسپاری را که رایت به انگلیسی برگرداند و اصلاحات و افزوده‎هایی بر آن نوشت، دخویه پس از مرگ رایت چاپ سوم انگلیسی آن را (همچنین به زبانهای لاتین، آلمانی و فرانسوی) عرضه کرد (لایل، 845-846؛ بدوی، 154-155).

2. مقالات

دخویه در کنار تصحیح متون جغرافیایی و تاریخی و ادبیات عرب، مقاله‎هایی گران‌قدر نیز تألیف کرد؛ در 1865 م به پیشنهاد اشنایدر کتاب جمال‎الدین جبیری در مورد اسرار و دست‌کاریهای مشاغل، و در 1875 م اسنادی جدید دربارۀ مذهب مسیحیان حرانی (صابئیها) را با همکاری دوزی منتشر کرد (همو، 153-154؛ دارمستتر، 120-121). در 1884 م مقاله‎ای دربارۀ انساب الاشراف بلاذری نوشت و مقالۀ «طبری و مورخان اولیۀ اسلامی» را برای چاپ نهم بریتانیکا در 1888 م تنظیم کرد و مقالۀ «جغرافیای بابل» را نوشت (بدوی، 152؛ دخویه، «جغرافیای تاریخی ... »، 39؛ عقیقی، 2 / 666). دخویه یادداشتهایی کوتاه هم دربارۀ کلمات بیگانه در زبان عربی دارد («سیق»، 336؛ نیز نک‍ : بدوی، 155). او در 1902 م برگزیده‎ای از تاریخ طبری را برای توضیح متون تهیه کرد و در 1908 م کتاب الامامۀ ابن‌قتیبه را مورد بررسی قرار داد (هوار، 195-196).
بسیاری از آثار تاریخی و جغرافیایی عربی که دخویه تصحیح کرده است، از منابع مهم تاریخ ایران به شمار می‎آیند؛ اما به‌جز مقاله‎ای کوتاه دربارۀ «کولیهای ایران» به زبان انگلیسی در 1907 م، پژوهشی مستقل دربارۀ ایران ندارد.
دخویه گاهی به خاور دور نیز پرداخته و افزون‎بر همکاری در نگارش بخشی از کتاب «سرزمینهای اسلامی به نقل از منابع چینی» که زیر نظر هیرت نوشته شده، مقالاتی هم دربارۀ ژاپن نوشته است. او در 1881 م مقاله‎ای با عنوان «اخبار اعراب دربارۀ ژاپن» در تألیفات و تحقیقات آکادمی آمستردام به زبان آلمانی نوشت. نیز در 1882 م مقالۀ دیگری با نام «ژاپن آن‌چنان‌که اعراب آن را شناخته‎اند» به زبان فرانسوی تألیف کرد (بدوی، 152-154؛ دارمستتر، 120, 121).
دخویه علاقۀ عجیبی به پژوهش و مطالعه دربارۀ کولیها داشت و مقاله‎هایی دربارۀ این گروه قومی نگاشت؛ «گوشه‎هایی از تاریخ کولیها»، «بت‎پرستان یا کولیها» و «مهاجرت کولیها در آسیا» در 1903 م، که در تألیفات و تحقیقات آکادمی آمستردام به چاپ رسید. وی در پژوهش اخیر خود در زمینۀ چگونگی شکل‎گیری و جابه‎جاییهای کولیها در آسیا به منابع عربی استناد کرده و بسیاری از تاریکیها و پیچیدگیهای تاریخ و شیوۀ زندگی این گروه را روشن کرده است. او مقاله‎ای هم با عنوان «کلمات کولیها در زبان هلندی» نگاشته است (بدوی، 153).
دخویه مقاله‎هایی هم تحت عنوان «داستانهای شب عربی»، مدخل «هزار‌و‌یک‌شب» در «دائرة‎المعارف بریتانیکا» (چاپ نهم) و «سفرهای سندباد» نگاشته است (نک‍ : همو، 154).

3. فهرست‎نگاری نسخه‎های خطی

دخویه در زمینۀ تهیۀ فهرست نسخه‎های خطی هم فعالیت داشت. او «فهرست نسخه‎های خطی شرقی کتابخانۀ آکادمی لوگدونو ـ باتاویا» (مجلدات 3 تا 5) را در سالهای 1865-1873 م تألیف کرد. دخویه جلدهای 3 و 4 این مجموعه را با همکاری دِ یونگ و دوزی، و جلد 5 را به‌تنهایی به انجام رساند. همچنین «فهرست نسخه‎های خطی عربی کتابخانۀ لوگدونو ـ باتاویا» را در سالهای 1888-1907 م تألیف کرد؛ جلد 1 آن را با همکاری هوتسما، و جلد 2 (بخش 1) را با همکاری جوینبول تهیه کرد ( ایرانیکا، VII / 175؛ بدوی، 155).
افزون‎بر این آثار، دخویه تحقیقات پراکنده‎ای هم دارد که همۀ آنها در 6 جلد توسط هانس اونترزوگ جمع‎آوری شده است (همو، 157). همچنین اسنوک هرخرونیه حدود 272 مقاله و پژوهش از دخویه را در روزنامه‎ها و مجلات مختلف به چاپ رساند که بدین‌سان آثار قابل ملاحظه‎ای از تاریخ، جغرافیا و ادبیات عرب منتشر شد. اسنوک هرخرونیه بسیاری از آثار دخویه را به زبان فرانسوی ترجمه کرد (لایل، 846-847). به نوشتۀ لایل، اسنوک هرخرونیه آثار دخویه را به قدری خوب ترجمه کرد که به‌سختی می‎توان تشخیص داد که آثار ترجمه‌شده از زبانی دیگر باشند (همانجا). پس از مرگ دخویه، بنیادی به نام او در لیدن تأسیس شد که با سرمایۀ آن، آثار خاورشناسان اروپایی بسیاری به چاپ رسیده است («بنیاد ... »، 186-187).

مآخذ

آلوسی، عادل، التراث العربی و المستشرقون، قاهره، 1422 ق / 2001 م؛ اسعدی، مرتضى، مطالعات اسلامی در غرب انگلیسی‌زبان، تهران، 1381 ش؛ بدوی، عبدالرحمان، موسوعة المستشرقین، بیروت، 1984 م؛ عقیقی، نجیب، المستشرقون، قاهره، 1965 م؛ نیز:

Bevan, A. A., «Michaël Jan De Goeje», JRAS, 1909; Darmesteter, J., «Rapport sur les travaux du Conseil de la Société asiatique pendant l’année 1882-1883», JA, 1883, vol. II; De Goeje, M. J., «Siq», ZDMG, 1900, vol. LIV; id., «Zur Historischen Geographie Babyloniens», ZDMG, 1885, vol. XXXIX; Dozy, R. and M. J. De Goeje, introd. Description de l’Afrique et de l’Espagne par Edrisi, Leiden, 1968; «Fondation De Goeje», JRAS, 1937; Huart, Cl., «Michael Jan De Goeje», JA, 1909, vol. XIV; Iranica ; Krachkovskiĭ, I. Yu., Izbrannye Sochineniya, Moscow / Leningrad, 1957; Lyall, C. J., «Michael Jan De Goeje. par C. Snouck Hurgronje; Traduction franҫaise de Madeleine Chauvin», JRAS, 1911.

پرویز امین