داوود (ع)

داوود (ع)، از پیامبران بنی‌اسرائیل نام‌برده‌شده در قرآن کریم. نام «داوود» در 9 سورۀ قرآن کریم، 15 بار، و یک بار هم به‌صورت «آل داوود» آمده است. روی‌هم‌رفته، موضوعات قرآنی دربارۀ این پیامبر در 7 مبحث مختلف قابل بیان است: مباحثی ازجمله حضور او در سپاه طالوت و متعاقب آن، مقابله و مبارزه با جالوت (ه‍ ‌م) و پیروزی بر او (بقره / 2 / 251)؛ دارندۀ کتاب زبور (نساء / 4 / 163؛ اسراء / 17 / 55)؛ چیرگی وی بر کوهها و پرندگان (انبیاء / 21 / 79)؛ داشتن دانشی الٰهی و توانایی در استفاده از آهن (سبا / 34 / 10)؛ داشتن پادشاهی، حکمت و فصاحت (ص / 38 / 20)؛ توانایی در امر قضا (ص / 38 / 17-26)؛ و سرانجام آنکه حضرت سلیمان، فرزند و وارث او ست (نمل / 27 / 15-16؛ ص / 38 / 30).
برپایۀ روایات قصص، داوود نبی (ع) فرزند ایشا از سبط یهودا ست (قس: قمی، 1 / 82) که به یعقوب نبی نسب می‌برد و چوپان‌زاده‌ای بود که با پدر و برادرانش دام‌پروری می‌کرد و در زمان حکومت طالوت می‌زیست. نخستین حضور قصصی ـ روایی او نیز در خدمت همو شکل گرفته که در لشکر وی، در مقابل جالوت با استفاده از فلاخن، پیروزی را از آنِ سپاه طالوت کرده است. بدین‌ترتیب بود که حکومت یافت و مملکت‌داری نمود و با عطایایی الٰهی ازجمله استعدادی خدایی در استفاده از آهن، صدای خوش در خواندن زبور، و نیز حکمت و قضا در میان خلق، پیامبریِ قوم را بر عهده گرفت. علاقه‌‌ای به نکاح داشته است و برایش حدود 99 زن یاد کرده‌اند. از این زنان خداوند سلیمان نبی را بدو بخشید که از همان کودکی در امر قضا به پدر کمک می‌کرد و پس از درگذشت پدر، وصی او شد (ثعلبی، 239 بب‍ ؛ نیشابوری، 264 بب‍ ؛ بوشنجی، 294 بب‍ ؛ قرطبی، 3 / 257).
در عهد عتیق، نام داوود (ع) (نک‍ : گزنیوس، 187) از طایفۀ یهودا، به‌عنوان دومین پادشاه اورشلیم، در هیئت جنگاوری بی‌بدیل که در شاعری هم توانا بوده، آمده است. برخی ویژگیهای یاد‌شده از داوود (ع) در قرآن کریم با برخی از ویژگیهای شخصیت او در عهد عتیق امکان مقایسه‌ای به دست می‌دهد؛ مواردی که شمار آن بسیار اندک است. اما همین مقدار از ویژگیهای مشترک، از همان آغاز عهد نبی اکرم (ص)، امکان آن را فراهم آورد که تازه‌مسلمانانِ شیفتۀ شناخت اعلام قرآنی با بهره‌گیری از روایات معروف به اسرائیلیات (ه‍ م)، آمیختگی روایی ـ تفسیری گسترده‌ای را میان روایت عهد عتیق از داوودِ پادشاه، با داوود نبی (ع) آیات قرآنی صورت دهند. شاید به ‌همین ‌دلیل بود که یکی از مهم‌ترین موضوعات بحث‌برانگیز دربارۀ توبه و استغفار داوود (ع) مربوط به داستان همسر اوریا، که آبشخوری عهد عتیقی داشت، وارد محافل اسلامی گردید و عالمان اسلامی خود را ملزم به پاسخ‌گویی و تبیین موضع دانستند؛ موضوعی که هیچ سابقه‌ای در آموزه‌های نخستین اسلامی نداشت. البته نتیجۀ دیگر این شباهتهای یاد‌شده آن بود که خاورشناسان نیز بدان توجهی ویژه نمایند (برای نمونه، نک‍ : سیدرسکی، .109 ff؛ اشپایر، 375-384؛ جفری، 127-128).
به‌هرروی، رویکرد قرآنی به داوود (ع) از منظر پادشاهی، حکمت و پیامبری، در تفاسیر با گشاده‌دستی فراوان، از همین رهگذر، گستردگی روایی یافت. حضور وی در سپاه طالوت و سرانجام از‌میان‌بردن جالوت نمونه‌ای کامل از این ورود مباحث موجود در عهد عتیق به روایات تفسیری است (نک‍ : ه‍ د، 17 / 301). اما در قرآن کریم، داوود (ع) نمونۀ اعلای کسانی است که بروز اندیشه‌ای روایی دربـارۀ یکی‌انگاری حکمت و نبوت نزد پیامبران، دربـارۀ او تحقق یافته است (نک‍ : ه‍ د، 21 / 199)؛ حکمتی که با زبور به‌عنوان کتابی آسمانی بروز عینی می‌یابد. ارتباط معنایی حکمت و حُکم با قضا، درواقع تصریح به دادرسی و قضایی مبتنی‌بر مُنزلی الٰهی است. در اینجا نقش زبور مُنزل بر داوود نبی (ع) (و نه مزامیر موجود در عهد عتیق) آشکار می‌گردد، که در کنار مُلک، به این پیامبر دادرس، حکمت و فصل‌الخطاب عطا شده است (نک‍ : ه‍ د، زبور).
در کنار هر آنچه به داوود نبی (ع) اعطا شده، البته مبتنی‌بر ورود روایات اسرائیلی، در منابع بحثی مفصل دربارۀ چگونگی علاقۀ داوود به زنی شوهردار آمده است، که داوود با لطایف‌الحیلی، اوریا، شوهر وی را که از سرداران سپاهش بوده، با فرستادن به جنگ و کشته‌شدن او از میدان به در می‌کند و سرانجام، آن زن را به‌رغم داشتن 99 زن دیگر، به عقد خود درمی‌آورد. این داستان به‌طور کامل در کتاب دوم سموئیل (بابهای 11 و 12) آمده، و در همان فضا به‌عنوان یکی از خطاهای داوودِ پادشاه یاد شده، و حتى خود او هم در مزامیر (باب 51) با ناخرسندی از آن یاد کرده است (قس: النس، 83-84؛ اشپایر، 376). به‌هرحال، این داستان غریب، وارد روایات اسلامی شده و عالمان را درگیر چرخه‌ای از چالشهای جدی کلامی در عصمت و شأن پیامبران نموده است (برای موارد دیگر، نک‍ : مولایزن، 174).
فارغ از اینکه عدد 99 در تقابل با عدد یک، بیش از همه نشان از رویکردی مثالی دارد، اما همین روایات وارد‌شده به متن آثار اسلامی، در بسیاری از موارد در جایگاه مفسر و تأویلگر آیات 22 تا 24 سورۀ ص (38) قرار گرفته است (طبری، 23 / 175-176؛ نحاس، 6 / 97-102؛ جصاص، 3 / 499). در این روایات تصریح می‌شود که این آیات به‌عنوان آموزه‌ای برای داوود نبی (ع) بیان شده است تا وی از عمل ناشایست و ستمی که بر شوهر آن زن روا داشته است، درسی بیاموزد و به توبه و استغفار بپردازد. اگرچه در سمتی دیگر، روایات مربوط به ازدواج داوود (ع) با همسر اوریا، به‌شدت مورد نقد جدی قرار گرفته است. به‌ نظر می‌رسد در عصر صحابه این موضوع دست‌کم توسط برخی کسان همچون حضرت علی (ع) مورد انتقاد تام بوده که با روایت این نوع قصه‌ها به‌شدت مقابله نموده‌اند (نسفی، 4 / 52؛ فخرالدین، 26 / 192؛ بیضاوی، 5 / 28). این روایات که با اندیشۀ عصمت انبیا در محافل شیعی در تقابل کامل بود، به‌شدت مردود دانسته شد و به‌جز امام علی (ع)، از امام رضا (ع) نیز روایت شده است که داوود (ع) با اقدام به نکاح با آن زن، عملاً رسمی نادرست مبنی‌بر عدم ازدواج زنِ شوهرمرده را از میان برده است (ابن‌بابویه، الامالی، 152، عیون ... ، 1 / 171-172). اگرچه در برخی منابع تفسیری متقدم از فریقین، بدون بروز واکنشی مثبت یا منفی در شمار روایات مربوط به قصص داوود نبی (ع) از این روایت هم یاد شده است (مقاتل، 3 / 116؛ قمی، 2 / 235)، اما عالمان عقل‌گرا غالباً در صدد توجیه و تلطیف موضوع و تبیین آن برپایۀ تنزیه انبیا برآمده‌اند (مثلاً نک‍ : سید مرتضى، 130-131). در این منابع با اصل پذیرش خطای حضرت داوود (ع)، لغزش او را مربوط به آن دانسته‌اند که بدون شنیدن سخن طرف دیگر دعوا، بسیار شتابان حکم داده است (مفید، 49؛ ابن‌شهرآشوب، 1 / 248؛ ابن‌عربی، 4 / 53-54). بخش اعظم روایات مربوط به توبه و استغفار داوود نبی (ع) هم در همین مباحث جای یافته است.
از موضوعات حائز اهمیت در قصص داوود نبی (ع)، روایاتی است که با التفات به امر قضا توسط این پیامبر بیان شده است. از مهم‌ترین این روایات، سخن از دادرسی میان دو برادر یا دو فردی است با دو شغل متفاوت: یکی دام‌پرور و دیگر کشاورز که برای دادخواهی نزد داوود (ع) رفته‌اند (ابولیث، 1 / 451). موضوع دادخواهی این است که گوسفندان شخص دام‌پرور زراعت کشاورز را پایمال و تباه کرده‌اند. در این روایت، حضرت داوود (ع) دام‌پرور را به پرداخت غرامت به کشاورز ملزم می‌کند؛ اگرچه دنبالۀ روایت با شیوۀ قضایی متفاوتی از سوی فرزند او، سلیمان نبی، مسیری دیگر را می‌پیماید (طبری، 6 / 256).
دانایی و حکمت داوود (ع) که در قرآن هم بدان اشاره شده، موجب پدید‌آمدن روایاتی است که وی را در استفاده و ساخت برخی مصنوعات، به‌عنوان نخستین فرد می‌شناساند. داوود (ع) اول کسی است که توانسته است بدون استفاده از آتش، از آهن برخی ابزارها ازجمله زرهی محکم بسازد؛ البته یادکردهای روایی که دوخت لباس را هم برای نخستین بار به وی نسبت داده‌اند، باید در راستای لباس جنگ، و نه به‌عنوان پوشاک متعارف، در نظر آورد (مقاتل، 3 / 60؛ طبرسی، مجمع ... ، 7 / 104، جوامع ... ، 2 / 534). جالب است که برپایۀ روایات قضا، در اخبار «اوایل» مشاهده می‌شود که وی را نخستین استفاده‌کننده از لفظ «اما بعد» در مفهوم فصل‌الخطاب یاد کرده‌اند (ابراهیم ثقفی، 2 / 676؛ ابن‌ابی‌عاصم، 77؛ وکیع، 2 / 23؛ طبرانی، 68).
سرانجام دانستنی است که در روایات، افزون‌بر «اصحاب سَبت» (ه‍ م) که هم‌زمانِ داوود نبی (ع) دانسته شده‌اند، لقمان حکیم را نیز معاصر او انگاشته، و حتى گفته‌اند به دیدار او رفته و از او دانش و حکمت آموخته است (قمی، 2 / 163؛ طبرسی، همان، 3 / 25).

مآخذ

ابراهیم ثقفی، الغارات، به کوشش جلال‌الدین محدث ارموی، تهران، 1354-1355 ش؛ ابن‌ابی‌عاصم، احمد، الاوائل، به کوشش محمد بن ناصر عجمی، کویت، 1411 ق / 1991 م؛ ابن‌شهرآشوب، محمد، متشابه القرآن و مختلفه، تهران، 1328 ق؛ ابن‌بابویه، محمد، الامالی، قم، 1417 ق؛ همو، عیون اخبار الرضا (ع)، بیروت، 1404 ق / 1984 م؛ ابن‌عربی، محمد، احکام القرآن، به کوشش محمد عبدالقادر عطا، بیروت، 1408 ق / 1988 م؛ ابولیث سمرقندی، نصر، تفسیر، به کوشش محمود مطرجی، بیروت، دارالفکر؛ بوشنجی، ابوالحسن، قصص الانبیاء، ترجمۀ کهن فارسی از محمد بن اسعد تستری، به کوشش عباس محمدزاده، مشهد، 1383 ش؛ بیضاوی، عبدالله، تفسیر، به کوشش عبدالقادر عرفات حسونه، بیروت، 1416 ق / 1996 م؛ ثعلبی، احمد، عرائس المجالس (قصص الانبیاء)، بیروت، 1401 ق / 1981 م؛ جصاص، احمد، احکام القرآن، به کوشش عبدالسلام محمد علی شاهین، بیروت، 1415 ق / 1994 م؛ سید مرتضى، علی، تنزیه الانبیاء، بیروت، 1409 ق / 1989 م؛ طبرانی، سلیمان، الاوائل، به کوشش محمد شکور بن محمود امریر، بیروت، 1403 ق؛ طبرسی، فضل، جوامع الجامع، قم، 1418 ق؛ همو، مجمع البیان، به کوشش گروهی از محققان، بیروت، 1415 ق؛ طبری، تفسیر، به کوشش صدقی جمیل عطار، بیروت، 1405 ق / 1985 م؛ عهد عتیق؛ فخرالدین رازی، التفسیر الکبیر، قاهره، المطبعة البهیه؛ قرآن کریم؛ قرطبی، محمد، الجامع لاحکام القرآن، به کوشش احمد عبدالعلیم بردونی، قاهره، 1392 ق / 1972 م؛ قمی، علی، التفسیر، به کوشش طیب موسوی جزائری، نجف، 1386-1387 ق؛ مفید، محمد، العیون و المحاسن، گزینش سید مرتضى با عنوان الفصول المختارة، به کوشش نورالدین جعفریان و دیگران، بیروت، 1414 ق / 1993 م؛ مقاتل بن سلیمان، تفسیر، به کوشش احمد فرید، 1424 ق / 2003 م؛ نحاس، احمد، معانی القرآن، به کوشش محمدعلی صابونی، مکه، 1409 ق؛ نسفی، عبدالله، مدارک التنزیل، به کوشش مروان محمد شعار، بیروت، 2005 م؛ نیشابوری، ابراهیم، قصص الانبیاء، به کوشش حبیب یغمایی، تهران، 1340 ش؛ وکیع، محمد، اخبار القضاة، بیروت، عالم الکتب؛ نیز:

Ellens, J. H., Sex in the Bible, Westport, 2006; Gesenius, W., A Hebrew and English Lexicon of the Old Testament, ed. F. A. Brown, Oxford, 1939; Jeffery, A., The Foreign Vocabulary of the Quran, Baroda, 1938; Muehleisen-Arnold, J., The Koran and the Bible, London, 1866; Sidersky, D., Les Origines des légendes musulmanes dans le Coran , Paris, 1933; Speyer, H., Die biblischen Erzählungen im Qoran, Hildesheim, 1961.

فرامرز حاج‌منوچهری