دانیال، بقعه

دانیال، بُقْعه، بنایی واقع در شهر کنونی شوش، در حاشیۀ شرقی رودخانۀ شاوور، منسوب به یکی از پیامبران بنی‌اسرائیل (ه‍ م)، که در بسیاری از متون کهن به وجود قبر او در شوش اشاره شده است (ابن‌حوقل، 27؛ بلاذری، 378؛ ابوعبید، 1 / 134؛ مقدسی، 402؛ حدود ... ، 139؛ طبری، 4 / 92).

تاریخ ساخت بنای اولیۀ بقعه روشن نیست. اگرچه بنیامین، خاخام و تاجر یهودی در سدۀ 6 ق / 12 م هنگام بازدید از شوش، از دانیال و تابوت او سخن گفته، اما اشاره‌ای به بنای آرامگاه وی نکرده است؛ بااین‌حال هرتسفلد با توجه به نوشته‌های بنیامین احتمال می‌دهد آرامگاه اولیه در همان سدۀ 6 ق برپا شده باشد (ص 36؛ گابریل، 51). بنای آرامگاه بارها بر اثر سیل تخریب شد و گنبد امروزی آن در 1287 ق / 1870 م به دستور شیخ جعفر شوشتری، و توسط استاد حسین معمار دزفولی به‌صورت مضرس مخروطی یا ارچین احداث گردید (نک‍ : امام، 538- 539؛ ورجاوند، 659؛ پیرنیا، 132؛ زمرشیدی، 263؛ معماریان، 1 / 215). دیگر بخشهای این مجموعه بعدها به هستۀ مرکزی الحاق، و نیز تزیین گردید. بنابر توصیف سر ویلیام اوزلی که در 1231 ق / 1816 م از این بنا بازدید کرده، گنبد پیشین آن نیز از نوع گنبدهای مضرس مخروطی بوده است (نک‍ : ورجاوند، همانجا؛ اقتداری، آثار ... ، 83، 84). در سدۀ 13 ق / 19 م، ساختمان مقبـرۀ آن را کوچک، آجـری و دارای گنبد مخروطی بلند که با گچ سفید شده، و در محوطه‌ای از درختان گرمسیری در کنار رود شاوور قرار داشته است، وصف کرده‌اند (لایارد، 352-353؛ دیولافوا، 659-660؛ لفتوس، 322-323). سر مارک اورِل استاین نیز که این بنا را دیده است، می‌گوید: این بقعه عاری از هر اثری از عهد قدیم، و در‌عین‌حال مکانی فوق‌العاده برای زائران لُر بوده است (ص 141).
بقعۀ بازسازی‌شده، یک ساختمان گنبدی آجری با نمای کاشی‌کاری است که ورودی آن در ضلع شرقی قرار دارد. پلان بنا دارای دو تراز متفاوت است: بخش سرداب یا زیرزمین، و بخش گنبدخانه و رواق که همکف است. زیرزمین فضایی به ابعاد 3×7 متر با ارتفاع 8 / 1 متر است و از طریق دو راهرو در ضلع شمال و جنوب به دو راه‌پله منتهی می‌شود که در بالای هریک، نورگیرهایی تعبیه کرده‌اند، و تالار جنوبی در سمت رودخانه قرار دارد. اتاق مقبره در زیرزمین، با مساحت 7 مـ2، دارای سقف ضربی و یک قبر سیمانی است که هیچ نوشته‌ای بر آن نیست. بنای آرامگاه مربع‌شکل، و در بخش غربی دارای اتاقی الحاقی است که آن را از حالت تقارن خارج می‌کند. آرامگاه شامل گنبدخانه به ابعاد 7×7 متر و رواقهایی در 4 طرف آن است. قبر نمادین داخل ضریحی در میان گنبدخانه قرار دارد؛ ایوانهایی نیز به شمال، جنوب و شرق راه دارند. ایوان شرقی به عرض 4 متر متشکل از هشتی ورودی است که به دو کفش‌کن راه دارد. گنبد مضرس بر پایۀ هشت‌ضلعی منظم است و اتاق مقبره کاملاً زیر فضای گنبد قرار دارد. سقف و گوشه‌های مقرنسی زیرین گنبد آیینه‌کاری شده است. طرح گنبد متشکل از 25 ردیف، مقطعی از یک منشور، و مساحت هریک از ردیف زیرین خود کمتر است. رواقها اکنون نمازخانۀ آرامگاه است که به دو بخش زنانه و مردانه تقسیم شده است (ورجاوند، 659؛ اقتداری، دیار ... ، 1 / 97- 99؛ قربانی، 23، 24، 29، 30).
ورودی اصلی در نمای شرقی قرار دارد و شامل ایوان اصلی با دو گلدستۀ پیوسته به صحن است، و دو طرف آن ایوانهای فرعی قرار دارند. امروزه بعضی از ایوانها مسدود شده‌اند (همو، 10؛ اقتداری، همان، 1 / 99). گلدسته‌ها، با ارتفاع 50 / 3 متر و پوشش کاشی، در 1330 ق / 1912 م توسط محمدجواد معمار به بنا افزوده شده است (امام، 538- 539؛ قربانی، 18، 22). پیشانی ورودی، دارای کاشی‌کاری با آیاتی از قرآن کریم است (اقتداری، همانجا). نمای غربی شامل 5 طاق‌نما در بدنۀ بنا بوده که دو طاق‌نما به‌صورت کامل با آجر پوشانده شده است. بخش شمالی نیز شامل یک حیاط کوچک و یک ورودی بود که در اوایل دهۀ 1360 ش سردر آن تخریب شده، و از نمای جنوبی نیز تنها یک سردر باقی مانده است (قربانی، 12، 13).

 نمای بیرونی گنبد و همچنین بخش رواقها و اندود ایوانهای جانبی از گچ سفید است. آجری که در بنا استفاده شده از خاک آوار یا باقی‌ماندۀ آثار ساختمانی زمان پیش‌تر است. از ساروج به‌عنوان پوشش عایق و تزیینی در بخش بیرونی گنبد استفاده شده است. تزیینات کاشی‌کاری بنا شامل مناره‌های گنبد، نمای شمالی، رواقهای موجود در حیاط، و سردرهای شمالی، جنوبی و شرقی است. کاشیها دارای نقوش اسلیمی و خطوط بنایی به رنگهای آبی، فیروزه‌ای، سیاه و سفید و در ابعاد 3×3 و 10×10 سانتی‌متر است. بخش گنبدخانه، ایوان اصلی و نیز قسمتهایی از رواق بخش مردانه تزیینات آینه‌کاری دارد. این تزیینات ترکیبی از نقوش هندسی است. چوب استفاده‌شده در بنا از درخت سدر (کنار) است که از مصالح بومی منطقه محسوب می‌شود و تنها در بخش درونی گنبد ارچین و درهای گنبدخانه استفاده شده است. چوب درها از جنس درخت گردو ست که زیر پوششی از نقره‌کاری قرار گرفته‌اند (همو، 14- 19).

مآخذ

ابن‌حوقل، محمد، صورة الارض، ترجمۀ جعفر شعار، تهران، 1345 ش؛ ابوعبید بکری، المسالک و الممالک، به کوشش وان لون و ا. فره، تونس، 1992 م؛ اقتداری، احمد، آثار شهرهای باستانی سواحل و جزایر خلیج فارس و دریای عمان، تهران، 1348 ش؛ همو، دیار شهریاران، تهران، 1353 ش؛ امام اهوازی، محمدعلی، تاریخ خوزستان، به کوشش ع. روح‌بخشان، تهران، 1379 ش؛ بلاذری، احمد، فتوح البلدان، به کوشش دخویه، لیدن، 1865 م؛ پیرنیا، کریم، «گنبد در معماری ایران»، فصلنامۀ اثر، تهران، 1370 ش، شم‍ 20؛ حدود العالم، به کوشش منوچهر ستوده، تهران، 1340 ش؛ زمرشیدی، حسین، طاق و قوس در معماری ایران، تهران، 1367 ش؛ طبری، تاریخ؛ قربانی، کبرى، معماری ساختارهای طاقی، نمونۀ موردی گنبدهای ارچین جنوب غرب ایران، چکیده‌ای از رسالۀ کارشناسی ارشد دانشکدۀ هنر و معماری دانشگاه تهران، تهران، 1390 ش؛ گابریل، آ.، تحقیقات جغرافیایی راجع به ایران، ترجمۀ فتحعلی خواجه‌نوری، تهران، 1348 ش؛ معماریان، غلامحسین، نیارش سازه‌های طاقی در معماری اسلامی ایران، تهران، 1367 ش؛ مقدسی، محمد، احسن التقاسیم، قاهره، 1411 ق / 1991 م؛ نیز:

Dieulafoy, J., La Perse, la Chaldée et la Susiane, Paris, 1887; Herzfeld, E., «Damascus: Studies in Architecture - I», Ars Islamica, New York, 1968, vol. IX; Layard, A. H., Early Adventures in Persia, Susiana and Babylonia, London, 1894; Loftus, W. K., Travels and Researches in Chaldæa and Susiana, London, 1857; The Palace of Darius at Susa, ed. J. Perrot, London / New York, 2013; Stein, M. A., Old Routes of Western Īrān, London, 1940; Varjavand, P., «The Tomb of Dānīāl», Iranica, vol. VI.

سعیده صائبی‌مقدم