دانشگاه تهران

دانِشْگاهِ تِهْران، نخستین مجموعۀ نوین دانشگاهی ایران که از آن با ‌عنوان نماد آموزش عالی در ایران نیز یاد می‌شود (تأسیس: ۱۳۱۳ ش / ۱۹۳۴ م).
نیم قرن پس از تأسیس دارالفنون (ﻫ م) که نخستین مرکز آموزشی مدرن به شمار می‌رود، دوره‌ای از تحول در نظام آموزش‌و‌پرورش ایران آغاز شد. از این پس، نهاد مدرن آموزشی که مدعی گسترش امکانات تعلیم‌و‌تربیت برای همۀ افراد جامعۀ رو‌به‌تجدد ایران بود، به‌تدریج جایگزین سازمان و الگوی سنتی آموزش شد. تأسیس مدارس ملی در شهرهای مختلف و چندی بعد آغاز فعالیت مدارس ابتدایی دولتی و همگانی‌شدن آموزش ابتدایی، در کنار گسترش مدارس آموزش سطح متوسطه (دبیرستانها) و تأسیس مراکز آموزش عالی، که وظیفۀ تعلیمات بالاتر از سطح متوسطه را بر عهده داشت، همه بخشی از تحول نهاد آموزش‌و‌پرورش نوین به شمار می‌رود که به‌نوبۀ خود نیاز به تأسیس مؤسسه‌ای دانشگاهی را در ایران ضروری می‌کرد.
آغاز مطالعات و برنامه‌ریزی برای تأسیس دانشگاه تهران به اوایل دورۀ پهلوی و سال ۱۳۱۰ ش بازمی‌گردد. علی‌اصغر حکمت به تصریح خود در ۱۳۱۲ ش به هنگام کفالت وزارت معارف، نیاز به تأسیس دانشگاه را به رضا شاه یادآور شد و از آن پس مقدمات این کار از طریق اختصاص بودجۀ دولتی صورت پذیرفت (حکمت، «مؤسس ... »، ۴؛ مختاری، ۱۷۹؛ قس: صدیق، ۲ / ۸۸-۹۰، ۱۷۲). باید گفت وقتی مطالعه برای تأسیس دانشگاه به‌صورت رسمی آغاز شد، هنوز برای این موسسۀ آموزش عالی نام «دانشگاه» تعیین نشده بود و از آن با تعابیری همچون دارالفنون تهران یاد می‌کردند. اصطلاحاتی مانند دانشگاه، دانشکده، استاد و دانشیار در حوزۀ آموزش عالی ایران، در جریان کمیسیونهایی تخصصی که برای برنامه‌ریزی و تنظیم طرح دانشگاه برگزار می‌شد، پیشنهاد شد و به تصویب رسید (همو، ۲ / ۹۰-۹۱، ۱۷۳).
پیش از آنکه قانون تأسیس دانشگاه در مجلس شورای ملی ایران تصویب شود، چند مدرسه در تهران به دوره‌های آموزشی بالاتر از سطح متوسطه اختصاص داشتند و از آنها با عنوان «مدرسۀ عالی» یاد می‌شد؛ مدرسۀ عالی علوم سیاسی (تأسیس: ۱۳۱۷ ق / ۱۸۹۹ م)، مدرسۀ عالی طب (تأسیس: ۱۳۳۷ ق / ۱۹۱۹ م) و دارالمعلمین عالی (تأسیس: ۱۳۳۷ ق)، که بعدها نام دانش‌سرای عالی گرفت، از این شمار بودند و هر‌یک زیر نظر وزارتخانه‌ای، به‌صورت مستقل فعالیت می‌کردند. این مدارس پس از تأسیس دانشگاه تهران، هستۀ اولیۀ برخی دانشکده‌ها را تشکیل دادند، به‌طوری‌که گفته‌اند طرح تأسیس دانشگاه تهران براساس گسترش سازمان آموزشی و تبدیل این مدرسه‌ها به دانشکده شکل گرفت (نک‍ ‍: ادامۀ مقاله)، و هم‌زمان با آغاز فعالیت دانشگاه تهران، فارغ‌التحصیلان مدارس آموزش متوسطه (دبیرستان) که آمادۀ ادامۀ تحصیل در مراکز آموزش عالی بودند، نخستین دانشجویان دانشگاه تهران را تشکیل دادند (نک‍ ‍: همو، ۲ / ۹۴-۹۵).
مراحل قانونی تأسیس دانشگاه تهران از ۱۳۱۲ ش / ۱۹۳۳ م در ایام نخست‌وزیری محمدعلی فروغی شروع شد. در این تاریخ، علی‌اصغر حکمت نیز کفیل وزارت معارف بود (همو، ۲ / ۱۷۹). به‌غیر از لوایحی که دراین‌باره به تصویب مجلس شورای ملی رسید (نک‍ : سیاسی، ۱۰۳؛ صدیق، ۲ / ۱۸۰)، کمیسیونی با شرکت جمعی از دولتمردان، کارشناسان و استـادان مدارس آموزش عالی به بررسی طرح تأسیس دانشگاه پرداختند و پیش‌نویس قانون تأسیس دانشگاه را آماده کردند. محمدعلی فروغی، غلامحسین رهنما، عیسى صدیق و علی‌اکبر سیاسی از اعضای این کمیسیون بـودند (سیاسی، ۱۰۴؛ صدیق، ۲ / ۱۸۰-۱۸۱؛ رستگار، ۱۳۲). قانون تأسیس دانشگاه در خرداد ۱۳۱۳ به تصویب مجلس شورای ملی رسید (نک‍ : صورت ... ، دورۀ نهم، جلسۀ ۸۵). تنظیم آیین‌نامه‌ها و مقررات داخلی بر عهدۀ شورای دانشگاه متشکل از رئیس و معاون دانشگاه، رؤسای دانشکده‌ها و شماری از استادان نهاده شد («آیین‌نامه ... »، ۴۷۹).
دو منطقۀ بهجت‌آباد و باغ جلالیه در شمال تهران نامزد ایجاد ساختمان دانشگاه بودند. سرانجام محدودۀ باغ جلالیه، که جلال‌الدوله پسر ظل‌السلطان آن را احداث کرده بود و در دورۀ پهلوی به حاج رحیم اتحادیه تعلق یافته بود، از سوی وزارت معارف برای احداث دانشگاه به مبلغ ۱۰۰‌هزار تومان خریداری شد (حکمت، «دانشگاه ... »، ۲۹۵-۲۹۷؛ صدیق، ۲ / ۱۷۴؛ سیاسی، ۱۰۵؛ رستگار، ۱۳۰-۱۳۱). نقشۀ مجموعۀ دانشگاه را آندره گدار، رئیس ادارۀ باستان‌شناسی و موزۀ ایران باستان، ترسیم کرد. نخستین بنایی که در این محوطه ساخته شد، ساختمان تالار تشریح از مجموعۀ دانشکدۀ پزشکی بود که ساخت آن در تیر ۱۳۱۳ آغاز، و در ۱۵ بهمن همان سال افتتاح شد. عملیات ساختمانی مجموعۀ دانشکدۀ طب (دانشکدۀ پزشکی، همراه دندان‌سازی و دواسازی)، که نخستین دانشکده در محوطۀ دانشگاه تهران بود، در اسفند ۱۳۱۶ به پایان رسید. به‌زودی دو دانشکدۀ حقوق و فنی نیز در ضلع غربی محوطۀ دانشگاه توسط پیمانکاران خارجی ساخته شد (حکمت، ۳۰۱-۳۰۲؛ صدیق، ۲ / ۱۸۲).
دانشگاه تهران بنا‌به قانون تأسیس آن، مرکب از ۶ دانشکدۀ پزشکی، حقوق، فنی، معقول و منقول، ادبیات، و علوم بود. دانش‌سرای عالی نیز به‌عنوان مؤسسۀ ضمیمۀ دانشگاه تهران شناخته می‌شد. در قانون دانشگاه، دو شعبه از شعب دارالمعلمین عالی (دانش‌سرای عالی) یعنی شعبۀ ادبی و شعبۀ علمی به دانشگاه تهران انتقال یافت و هستۀ اولیۀ دو دانشکدۀ علوم و ادبیات را تشکیل داد (سیاسی، ۱۰۴-۱۰۵).
آموزش ادبیات در سطح عالی ابتدا در ۱۳۰۷ ش / ۱۹۲۸ م در دارالمعلمین عالی تهران آغاز شد و شامل رشته‌‌های فلسفه، ادبیات، تاریخ و جغرافیا بود. با تأسیس دانشگاه تهران و الحاق دارالمعلمین به آن، برنامۀ آموزشی مذکور به‌صورت دو رشتۀ ادبیات فارسی، و فلسفه و علوم تربیتی تغییر یافت. چندی بعد دو رشتۀ زبان خارجه و باستان‌شناسی نیز به آن افزوده شد و از ۱۳۱۶ ش، دورۀ دکترا در این دانشکده برقرار گشت. از همین تاریخ، آموزش روان‌شناسی با برپایی آزمایشگاه روان‌شناسی به‌صورت جدی پیگیری شد (محبوبی، ۲۲۵-۲۲۷؛ صدیق، ۲ / ۱۴۳). در ۱۳۲۱ ش / ۱۹۴۲ م، دانشکدۀ ادبیات و علوم به دو دانشکدۀ مستقل تبدیل شدند و در ۱۳۳۴ ش / ۱۹۵۵ م، دانش‌سرای عالی نیز از دانشکدۀ ادبیات جدا شد و استقلال یافت. از ۱۳۳۷ ش، مؤسسۀ زبانهای خارجی در دانشکدۀ ادبیات تأسیس شد (محبوبی، ۲۲۷-۲۳۲). این دانشکده از دهۀ ۱۳۴۰ ش، به دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی تغییر نام داد. نشریۀ اختصاصی این دانشکده از باسابقه‌ترین و معتبرترین نشریات علمی دانشگاه به شمار می‌رود.
سابقۀ آموزش فیزیک، شیمی، ریاضی و علوم طبیعی به دارالفنون بازمی‌گردد؛ گرچه به‌عنوان رشته‌های مستقل تدریس نمی‌شدند. این علوم بعدها در دارالمعلمین عالی نیز به‌عنوان مواد درسی تدریس می‌شد. با تأسیس دانشگاه تهران، دانشکدۀ علوم و ادبیات و دانش‌سرای عالی که یک مجموعه به شمار می‌آمد، عهده‌دار آموزش علوم در سطح عالی شد. از ۱۳۲۱ ش، دانشکدۀ علوم از ادبیات جدا شد و استقلال یافت. ساختمان مخصوص دانشکدۀ علوم در مرداد ۱۳۲۶ به بهره‌برداری رسید و ۵ گروه ریاضی، فیزیک، شیمی، زیست‌شناسی و زمین‌شناسی در آن تشکیل شد. دوره‌های تحصیلی دانشکدۀ علوم شامل دوره‌های لیسانس و فوق‌لیسانس بود. این دانشکده در گذر زمان با افتتاح رشته‌ها و مؤسسات جدید گسترش یافت (همو، ۳۸۰-۳۸۵).
دانشکدۀ پزشکی دانشگاه تهران از طریق انتقال مدرسۀ عالی طب به این دانشگاه پدید آمد و ریاست آن به یک پزشک خارجی به نام پروفسور شارل ابرلین [۱]واگذار شد. همو بود که دانشکدۀ پزشکی را سازمان‌دهی کرد. تحصیل در دانشکدۀ طب ۶ سال بود و دانشجویان ۳ دورۀ تعلیمات نظری، عملی و سریری (بالینی) را طی می‌کردند و پس از تنظیم رسالۀ علمی، درجۀ دکترا دریافت می‌کردند («اساسنامۀ دانشکدۀ طب»، ۴۹۰، ۴۹۳، ۴۹۷- ۴۹۸). از ۱۳۱۹ ش، شماری از بیمارستانهای دولتی تهران، که دانشجویان پزشکی دوره‌های علمی را در آنجا سپری می‌کردند، ضمیمۀ دانشگاه تهران شد (محبوبی، ۳۲۲). چند سال بعد، رشته‌های داروسازی و دندان‌پزشکی به‌صورت دانشکده‌های مستقل درآمدند. پس از انقلاب اسلامی و در ۱۳۷۰ ش دانشکده‌های پزشکی، دندان‌پزشکی و داروسازی از دانشگاه تهران جدا شدند و با‌ عنوان دانشگاه علوم پزشکی تهران فعالیت خود را ادامه دادند.
دانشکدۀ حقوق و علوم سیاسی و اقتصادی با انتقال تشکیلات آموزشی مدرسۀ عالی حقوق و علوم سیاسی به دانشگاه تهران پدید آمد. مدرسۀ علوم سیاسی در دورۀ سلطنت مظفرالدین شاه، در ۱۳۱۷ ق / ۱۸۹۹ م با همت حسن پیرنیا پسر میرزا نصرالله مشیرالدوله پیرنیا تأسیس شد و سپس دو مدرسۀ عالی حقوق (تأسیس: ۱۲۹۹ ش / ۱۹۲۰ م) و تجارت (تأسیس: ۱۳۰۴ ش) نیز در آن ادغام گردید. مدارس سه‌گانۀ علوم سیاسی، حقوق و تجارت پیش از ۱۳۰۵ ش به‌ترتیب تحت نظر وزارت امور خارجه، وزارت عدلیه و وزارت فوائد عامه اداره می‌شد و از این تاریخ جزو مدارس وزارت معارف درآمد (سالنامه ... <۱۳۱۳-۱۳۱۴ ش>، ۳-۱۲).
دانشکدۀ حقوق دانشگاه تهران تا ۱۳۱۷ ش با سازمان آموزشی مدرسۀ علوم سیاسی فعالیت آموزشی داشت و از این تاریخ اساسنامۀ جدیدی برای آن تصویب، و به اجرا گذارده شد (همان <۱۳۱۹ ش>، ۷۴ بب‍ ؛ نیز نک‍ : «اساسنامۀ دانشکدۀ حقوق ... »، ۵۱۳-۵۱۵). در آبان ۱۳۱۷، ساخت بنای اختصاصی دانشکدۀ حقوق در مجموعۀ دانشگاه تهران آغاز شد و در اسفند ۱۳۱۹ به بهره‌برداری رسید (سالنامه <۱۳۲۶- ۱۳۲۸ ش>، ۴۶). دانشکده مشتمل بر ۳ رشتۀ قضایی، سیاسی و اقتصادی، هریک با ۳ سال دورۀ تحصیلی، بود و فارغ‌التحصیلان مدرک لیسانس دریافت می‌کردند («اساسنامۀ دانشکدۀ حقوق»، ۵۱۳). در ۱۳۲۱ ش / ۱۹۴۲ م، کمیسیون بودجۀ مجلس شورای ملی با برقراری دورۀ دکترا در این دانشکده موافقت کرد و در فروردین ۱۳۲۳، اساسنامه و برنامۀ دورۀ دکترای آن به تصویب شورای دانشگاه رسید. در آذر ۱۳۲۶، نخستین دورۀ دکترا در این دانشکده افتتاح شد (سالنامه <۱۳۲۶- ۱۳۲۸ ش>، ۶۵-۶۶).
دانشکدۀ معقول و منقول به‌منظور آموزش علوم اسلامی به شیوۀ دانشگاهی، در ۲۷ خرداد ۱۳۱۳ تأسیس شد. محل دانشکده از ابتدا خارج از محوطۀ دانشگاه تهران بود و تا ۱۳۳۲ ش / ۱۹۵۳ م در مجموعۀ مدرسۀ سپهسالار جدید (مدرسۀ شهید مطهری فعلی) قرار داشت (سحاب، ۱۳۰؛ حکمت، ۳۰۶-۳۰۷). دانشکده دو دورۀ سه‌سالۀ مقدماتی و عالی داشت. دورۀ عالی دارای ۳ گرایش منقول، معقول و علوم ادبیه بود (مواد درسی دانشکده را، نک‍ : «دستور ... »، ۲۵۰؛ «مراسم ... »، ۱۷۸). از ۱۳۱۵ ش / ۱۹۳۶ م، مؤسسۀ وعظ و خطابه برای تربیت خطیب و سخنران به این دانشکده پیوست. در ۱۳۱۸ ش، دانشکدۀ معقول و منقول مدتی تعطیل شد و برخی از بخشهای آموزشی آن به دانشکدۀ حقوق و ادبیات منتقل گشت؛ اما چندی بعد در ۱۳۲۱ ش دیگربار استقلال یافت. از ۱۳۳۴ ش، تغییراتی در این دانشکده صورت گرفت و در اساسنامۀ آن تجدیدنظر شد. از‌این‌پس ۴ رشتۀ معقول، منقول، فرهنگ اسلامی، و زبان و ادبیات عربی در دو دورۀ لیسانس و دکترا در این دانشکده تدریس می‌شد ( نشریه ... ، ۹، ۱۳، ۲۳). از ۱۳۲۹ ش، کرسی فقه شافعی نیز در محل دانشکده ایجاد شد. در ۱۳۴۲ ش / ۱۹۶۳ م، گروههای آموزشی ادیان و مذاهب، زبان و ادبیات عرب، عرفان و سیر آن در ادبیات فارسی، علوم قرآن و حدیث، فرهنگ و تمدن اسلامی، فقه و اصول، فلسفه و حکمت اسلامی در دانشکده تشکیل شد که تا به امروز فعالیت آموزشی و پژوهشی دارند. در ۱۳۴۴ ش، نام دانشکدۀ معقول و منقول به «الٰهیات و معارف اسلامی» تغییر یافت. در همین سال شورای مرکزی دانشگاهها شرط ورود به دورۀ دکترا را داشتن مدرک دورۀ فوق‌لیسانس تعیین کرد، و از‌این‌پس دورۀ فوق‌لیسانس نیز در دانشکدۀ الٰهیات افتتاح شد (همان، ۴۳-۴۴، ۱۷۶).
باآنکه آموزش مهندسی و رشته‌های فنی در ایران سابقه داشت، دانشکدۀ فنی دانشگاه تهران از طریق انتقال مرکز آموزشی خاصی پدید نیامد و به‌این‌معنی در شمار دانشکده‌های کاملاً نوبنیاد دانشگاه تهران قرار می‌گیرد. در اساسنامۀ دانشکدۀ فنی مصوب شهریور ۱۳۱۳، ۵ رشتۀ مهندسی طرق و شوارع، معدن و تصفیۀ فلزات، مکانیک، برق (الکتریسیته)، و شیمی صنعتی پیش‌بینی شده، و مدت تحصیلات برای دریافت مدرک لیسانس ۴ سال بود («اساسنامۀ دانشکدۀ فنی»، ۵۲۷- ۵۲۸). دوره‌های تخصصی مهندسی برق، معدن، شیمی، و پل و شوارع از سال سوم تدریس می‌شد (سالنامه و آمار <۱۳۱۵-۱۳۱۷ ش>، ۵۲۷-۵۳۰). محل دانشکده تا ۱۳۲۰ ش، که ساختمان اختصاصی آن در دانشگاه تهران به بهره‌برداری رسید، در محل مدرسۀ دارالفنون قرار داشت. دانشکدۀ فنی با گذر زمان گسترش یافت و چند رشتۀ دیگر، همراه آزمایشگاهها و کارگاههای متعدد به آن افزوده شد. به‌همین‌دلیل نیز محل جدیدی در نزدیک کوی دانشگاه برای استفادۀ بخشهای نوبنیاد دانشکده در نظر گرفته شد (محبوبی، ۳۹۹-۴۰۲).
چند مؤسسه که مسئولیت ارائۀ خدمات علمی و پژوهشی برای دانشگاهیـان را بر عهده دارند نیـز از اجـزاء دانشگاه تهران است. انتشارات دانشگاه تهران از این شمار است که با واگذاری یک چاپخانه به آن در ۱۳۲۵ ش / ۱۹۴۶ م به‌صورت جدی آغاز به فعالیت کرد (همو، ۴۶۰؛ سالنامه و آمار > ۱۳۲۲-۱۳۲۷ ش<، ۴۷- ۴۸). این مؤسسه از ۱۳۴۸ ش / ۱۹۶۹ م نام «سازمان چاپ دانشگاه» گرفت و به‌صورت ادارۀ انتشارات دانشگاه درآمد.
اغلب دانشکده‌های دانشگاه تهران از زمان افتتاح دارای کتابخانۀ تخصصی بودند. در ۱۳۲۸ ش / ۱۹۴۹ م، کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهـران از طریق اهدای نسخ خطی متعلق به محمد مشکوٰة، استاد دانشکدۀ حقوق دانشگاه تهران، پایه‌گذاری شد. کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران که وظیفۀ ارائۀ خدمات و تأمین منابع علمی، اعم از کتب و نشریات مورد نیاز را بـر عهده دارد، در گـذر زمان بـا گردآوری مجموعه‌های نسخ خطی، عکسی و چاپی در شمار معتبرترین کتابخانه‌های ایران درآمد (ستوده، ۴۰۷-۴۱۲؛ محبوبی، ۴۴۳ بب‍‌ ). ساختمان اختصاصی کتابخانۀ مرکزی بین سالهای ۱۳۴۳-۱۳۵۰ ش / ۱۹۶۴-۱۹۷۱ م بنا شد.
در ۱۳۲۴ ش، برای اسکان دانشجویان غیرتهرانی، مجموعۀ خوابگاهی در منطقۀ امیرآباد به نام «کوی دانشگاه تهران» تأسیس شد. محل کوی دانشگاه در گذشته منطقۀ نظامی بود و اندک ابنیۀ آن امکانات مناسب خوابگاهی نداشت. بازسازی و گسترش کوی دانشگاه با کمکهای غیردولتی از سوی شرکتها و خیّرین ممکن شد (همو، ۴۵۷- ۴۵۸؛ سالنامه و آمار <۱۳۲۲-۱۳۲۷ ش>، ۴۸).
تشکیلات علمی دانشگاه تهران به‌تدریج گسترش یافت و دانشکده‌های مختلف به این دانشگاه افزوده شد. از‌جمله می‌توان از دانشکدۀ هنر نام برد که در مهر ۱۳۱۹ تأسیس شد و اساسنامۀ آن به تصویب دانشگاه رسید ( اخبار ... ، ۱۰۳-۱۰۴). دانشکدۀ دام‌پزشکی که در آغاز مدرسه‌ای عالی زیر نظر وزارت کشاورزی بود، از ۱۳۲۳ ش ضمیمۀ دانشگاه تهران شد (سالنامه و آمار < ۱۳۲۲-۱۳۲۷ ش>، ۴۵). همچنین دانشکدۀ کشاورزی کرج در ۱۳۳۴ ش / ۱۹۵۵ م به تصویب هیئت وزیران تحت ادارۀ دانشگاه قرار گرفت.
دانشگاه تهران تا ۱۳۳۲ ش زیر نظر وزارت معارف فعالیت داشت. در این سال، علی‌اکبر سیاسی، وزیر معارف وقت، قانون استقلال دانشگاه را به تصویب مجلس رساند و خود او رئیس انتخابی دانشگاه شد (حکمت، ۳۰۹). با تأسیس وزارت علوم و آموزش عالی در ۱۳۴۶ ش / ۱۹۶۷ م و در پی آن، تشکیل شورای مرکزی دانشگاهها، دانشگاه تهران و دیگر مراکز دانشگاهی ایران زیر نظر این وزارتخانه درآمدند. با پیروزی انقلاب اسلامی، وزارتخانۀ فرهنگ و آموزش عالی نهاد ناظر بر دانشگاه تهران شد که خود از ادغام دو وزارت علوم و آموزش عالی، و وزارت فرهنگ و هنر پدید آمده بود. این وزارتخانه نیز در ۱۳۷۹ ش / ۲۰۰۰ م به وزارت علوم، تحقیقات و فناوری تغییر نام داد.
امروزه شماری از دانشکده‌های دانشگاه تهران در مجموعه‌هایی موسوم به پردیس طبقه‌بندی شده‌اند. پردیس دانشکده‌های فنی، علوم، کشاورزی و منابع طبیعی، و هنرهای زیبا، پردیسهای ابوریحان و فارابی، و نیز پردیسهای منطقه‌ای از این شمارند.

مآخذ

«آیین‌نامۀ شورای دانشگاه، مصوب ۱۱ اردیبهشت ۱۳۱۴»، «اساسنامۀ دانشکدۀ حقوق و علوم سیاسی و اقتصادی»، «اساسنامۀ دانشکدۀ طب»، «اساسنامۀ دانشکدۀ فنـی»، سالنامه و آمار (۱۳۱۵-۱۳۱۷)، وزارت فرهنگ، تهـران، ۱۳۱۷ ش؛ اخبار دانشگاه تهران (شمارۀ مخصوص تحولات دانشگاه تهران)، تهران، ۱۳۴۴ ش؛ حکمت، علی‌اصغر، «دانشگاه تهران چگونه به وجود آمد؟»، مجلۀ ایران‌نامه، تهران، ۱۳۷۹ ش، س ۱۸، شم‍ ۳؛ همو، «مؤسس دانشگاه کیست؟»، رادیو ایران، تهران، ۱۳۳۹ ش، شم‍ ۵۳؛ «دستور تعلیمات دانشکدۀ علوم معقول و منقول»، فصلنامۀ تعلیم و تربیت، تهران، ۱۳۱۳ ش، س ۴، شم‍ ۴؛ رستگار فسایی، منصور، علی‌اصغر حکمت شیرازی، تهران، ۱۳۸۵ ش؛ سالنامۀ دانشکدۀ حقوق و علوم سیاسی و اقتصادی (۱۳۱۳-۱۳۱۴ ش)، تهران، ۱۳۱۴ ش؛ همان (۱۳۱۹ ش)، ۱۳۱۹ ش؛ همان (۱۳۲۶- ۱۳۲۸ ش)، ۱۳۲۸ ش؛ سالنامه و آمار (۱۳۱۵-۱۳۱۷ ش)، وزارت فرهنگ، تهران، ۱۳۱۷ ش؛ همان (۱۳۲۲-۱۳۲۷ ش)، ۱۳۲۷ ش؛ ستوده، منوچهر، «خاطراتی از تأسیس کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران»، ماهنامۀ کلک، تهران، ۱۳۷۶ ش، شم‍ ۸۵-۸۶؛ سحاب، ابوالقاسم، تاریخ مدرسۀ عالی سپهسالار، تهران، چاپخانۀ سپهر؛ سیاسی، علی‌اکبر، گزارش یک زندگی، تهران، ۱۳۸۶ ش؛ صدیق، عیسى، یادگار عمر، تهران، ۱۳۵۴ ش؛ صورت مشروح مذاکرات مجلس، تهران، ۱۳۱۳ ش؛ محبوبی اردکانی، حسین، تاریخ تحول دانشگاه تهران و مؤسسات عالی آموزشی ایران در عصر خجستۀ پهلوی، تهران، ۱۳۵۰ ش؛ مختاری اصفهانی، رضا، حکایت حکمت، تهران، ۱۳۹۶ ش؛ «مراسم افتتاح دانشکدۀ علوم معقول و منقول»، فصلنامۀ تعلیم و تربیت، تهران، ۱۳۱۳ ش، س ۴، شم‍ ۳؛ نشریۀ دانشکدۀ الٰهیات و معارف اسلامی، دانشگاه تهران، تهران، ۱۳۴۶ ش، س ۱، شم‍ ۱.

مسعود تاره