خیرالله افندی

خِیْرُاللّٰهْ اَفَنْدی (1233-1283 ق / 1818-1866 م)، مورخ، پزشک و دولتمرد عثمانی در دورۀ تنظیمات (ه‍ م).
وی در استانبول در خانواده‌ای که به «حکیم‌باشیها» شهرت داشتند، متولد شد. پدرش، عبدالحق ملا، حکیم‌باشی و رئیس‌العلما بود (جودت، 46-47؛ سامی، 3 / 2074؛ اوز‌آیدین، 189؛ ثریا، 2 / 319). خیرالله به‌سبب وابستگی خانوادگی به صنف علما، به توصیۀ پدرش، نخست بـه تحصیل در مدرسۀ علوم دینی پرداخت و در نوجوانی به دریافت پایۀ مدرسی و رتبۀ مولویت قاضی مکه و دریافت نشان مخصوص حرمین شریفین سرافراز گردید (تحسین، 51؛ ثریا، همانجا؛ «دائرةالمعارف ادیبان ... »، IV / 441؛ IA, V(1) / 393).
خیرالله در 1255 ق / 1839 م به تحصیل در علوم طبیعی و پزشکی علاقه‌مند شد و در دانشکدۀ پزشکی موسوم به «مکتب طبّیۀ شاهانه» ــ که پدرش عبدالحق افندی رئیس آنجا بود ــ به تحصیل پرداخت («دائرةالمعارف ادیبان»، همانجا؛ بروسه‌لی، 3 / 50-51؛ تحسین، همانجا). رسالۀ دکتری او با عنوان مقالات طبیه را نخستین رسالۀ دکتری در طب جدید در ترکیه دانسته‌اند (آق‌یای، 21-25).
خیرالله افندی در دوران تحصیل در مکتب طبیه از «رتبۀ علمیه» به «رتبۀ مُلکیه» تغییر «صنف» داد (تحسین، همانجا)، و جُبّه و دستار را کنار نهاد (برکس، 234). پس از برکناری پدرش از ریاست مکتب طبیه، او نیز از آنجا اخراج شد، اما پس از انتصاب مجدد پدرش به ریاست آنجا او نیز بازگشت. او همچنین در این دوره، مدیریت ماهنامۀ وقایع طبیه را که به دو زبان ترکی و فرانسوی انتشار می‌یافت، بر عهده داشت («دائرةالمعارف دیانت»، XVII / 67-68).
خیرالله در 1265 ق / 1849 م، به عضویت «مجلس معارف عمومیه» که پس از «مجلس امور نافعه» و «مجلس معارف موقت» و با هدف تنظیم و رسیدگی به امور آموزشی تشکیل شده بود، منصوب شد (تحسین، ثریا، همانجاها؛ جودت، 50؛ احسان‌اوغلو، 446-451).
خیرالله هم‌زمان با انجام وظیفه در مجالس مذکور، به عضویت انجمن جدید‌التأسیس دانش، که با اقتباس از آکادمی یا فرهنگستان علوم فرانسه در 1267 ق / 1851 م تأسیس شده بود (برای انجمن، نک‍ : اونال، .92 ff؛ احسان‌اوغلو، 496-497؛ برکس، همانجا)، درآمد و رئیس دوم یا به عبارت دیگر معاون این انجمن شد (جودت، 47). آنگاه در 1269 ق / 1853 م، به عضویت مجلس والای احکام عدلیه ــ که برای تنظیم و تصویب قوانین مورد نیاز دولت و نیز تنظیم روابط خارجی در 1253 ق / 1837 م، تـأسیس شده بـود ــ درآمد (کارال، VI / 120؛ ثریـا، همانجا). پس از آن در مناصب و مشاغل مختلف، از قبیل ریاست مجلس معارف، ریاست مکتب طبیۀ شاهانه، کفیل وزارت معارف و مناصب دیگر خدمت کرد (تحسین، ثریا، همانجاها). پس از مدتی از ریاست مکتب طبیه عزل شد و به ریاست مجلس ششم بلدیه درآمد (EI2, IV / 1153؛ «دائرةالمعارف دیانت»، XVII / 68-69).
خیرالله افندی در 1279 ق / 1862 م، به قصد سیاحت و معالجه رهسپار اروپا شد و از کشورهای اتریش، آلمان، بلژیک و فرانسه دیدار کرد. در 1281 ق / 1864 م به وزیر‌مختاری یا سفارت دولت عثمانی در ایران برگزیده شد و چون به ایران رسید، در تبریز و سپس در تهران مورد استقبال قرار گرفت. دوران کوتاه‌مدت سفارت او در دربار قاجار با مرگ ناگهانی وی در 1283 ق / 1866 م به پایان آمد و به فرمان ناصرالدین شاه در حرم حضرت عبدالعظیم (ع) به خاک سپرده شد (ثریا، نیز EI2، همانجاها؛ «دائرةالمعارف دیانت»، XVII / 70). عبدالحق حامد قرخان، شاعر و نمایش‌نامه‌نویس نام‌آور ترک (1268-1356 ق / 1852-1937 م) در دوران تجدد ادبی (کار‌اعلی‌اوغلو، II / 407 ff.؛ «دائـرةالمعارف دیانت»، I / 207-210)، پسـر کوچک، و عبـدالخالق نصـوحی بـیک افـندی، سفیـر دولت عثمانی در تهران، پسر بزرگ او بودند (سامی، 3 / 2074).
خیرالله افندی با عنوان اولین فارغ‌التحصیل «مکتب طبیه»، روشن‌فکری از دورۀ تنظیمات (ه‍ م) و اصلاحات، با تألیف و ترجمۀ آثاری در زمینه‌های پزشکی و تاریخ و کشاورزی، در روزگار گذار و تحول فرهنگی در جامعۀ عثمانی در سدۀ 13 ق / 19 م، نقش ارزنده و سازنده‌ای داشته است.

آثـار

از خیرالله افندی آثار متعددی در زمینه‌های مختلف به‌ویژه تاریخ و پزشکی و جز آنها مانده است که مهم‌ترین آنها اینها ست:
1. دولت علیۀ عثمانیه تاریخی، معروف به تاریخ خیرالله افندی، مهم‌ترین اثر خیرالله است. وی تألیف تاریخ خاندان عثمانی را از آغاز تا دوران سلطنت سلطان عبدالعزیز، سی‌و‌دومین فرمانروای این خاندان (سل‍ 1278-1291 ق / 1861-1874 م)، طرح‌ریزی کرده و برای هر پادشاه یک جلد جداگانه در نظر گرفته بود، لیکن مرگ زود‌هنگامش این هدف او را ناتمام گذاشت. آنچه از این کتاب نوشته شده، مشتمل است بر آغاز دولت عثمانی تا احمد اول (666- 1026 ق‌ / 1267-1617 م) در 15 جلد. ادامۀ این کار از سوی شوقی افندی، بازرس دیوان احکام عدلیه، با عنوان ذیل تاریخ خیرالله افندی پیگیری شد. او نیز این تاریخ را تا درگذشت سلطان ابراهیم (د 1058 ق / 1648 م) ادامه داد. این اثر به‌تناوب، نخست در 15 جلد و سپس با افزودن 3 جلد دیگر جمعاً در 18 جلد چاپ شده است (لوند، I / 387؛ «دائرةالمعارف دیانت»، XVII / 72-73, 76). کتاب تاریخ خیرالله از دیدگاه تاریخ‌نگاری در عثمانی از اهمیتی ویژه برخوردار است. وی در تألیف این اثر از منابع غربی نیز بهره جسته است (همان، XVII / 77؛ IA, V(1) / 394).
2. مقالات طبیه: این اثر که رسالۀ دکتری او ست، راهنمایی بسیار مفید برای دانشجویان پزشکی و پزشکان خانواده است. آگاهیهای اصـلی این کتـاب برگرفته از کتـاب پزشک فرانسوی، ریمون دو بوا، و نیز برخی تقریرات استادانش و شماری از مقالات خود او ست (سهیل انور، 11؛ فهرس ... ، 1 / 343). این اثر شامل 8 بخش و 400 مقاله است و نخستین کتاب در پزشکی جدید است که به زبان ترکی نوشته شده است (سهیل انور، همانجا). این اثر در 1259 ق / 1843 م در استانبول چاپ شده است (EI2، همانجا؛ اوزال، 664-665).
3. بیت دهقانی، ترجمۀ گزیده‌ای است از آثار فرانسوی به ترکی دربارۀ زراعت و پزشکی کشاورزی. این اثر در 3 جلد در 1264 ق / 1848 م در استانبول چاپ شده است (اوز‌آیدین، 98-99؛ اوزال، 665).
4. سفرنامه، یا سیاحت‌نامه، معروف به یولچولوق کتابی، حاصل سفر خیرالله به اروپا، شامل کشورهای آلمان، اتریش، بلژیک و فرانسه است. این اثر از نخستین کتابهایی است که در عصر غرب‌گرایی در عثمانی بـرای شناساندن اروپا ــ هرچند سطحی ــ منتشر شده است. بخشهایی از آن دربارۀ کشور فرانسه و اتریش از اهمیت بیشتری برخوردار است. این کتاب در 2002 م، با عنوان «سیاحت‌نامۀ اروپایی» خیرالله افندی در آنکارا منتشر شده (خیرالله افندی، جم‍‌ ) و از سوی ارجمند کوران مورد نقد و بررسی قرار گرفته است (ص 95-99).
5. قطعۀ افریقا، ترجمۀ بخشی از کتاب «جغرافیای جهان» است که در 1268 ق / 1852 م در استانبول چاپ شده است («دائرة‌المعارف دیانت»، XVII / 71).
6. نقش خیال، داستانی عشقی که با اشعاری از برخی شاعران دیوانی و در نخستین سالهای تحصیلش در مدرسۀ طب ترتیب داده است و درواقع به نوعی زندگی‌نامۀ او ست (همان، XVII / 72).
7. نمایشنامۀ «حکایت ابراهیم پاشا به ابراهیم گلشنی»، بخشی از تاریخ عثمانی (همانجا).

همچنین کتابهای صحت‌نمای اطفال، در امراض کودکان؛ مفردات طبیة فی بیان اوزان الادویة، نسخۀ خطی در کتابخانۀ دانشگاه استانبول (قره‌بلوط، 1 / 517)؛ لغات طبیه، که نخستین قاموس طب در ترکیه است و در فاصلۀ سالهای 1255- 1268 ق / 1839-1852 م نوشته شده و شامل 000‘6 لغت پزشکی، عربی، ترکی و معادل فرانسوی آنها ست («دائرةالمعارف دیانت»، XVII / 70-74؛ دربارۀ آثار، نک‍ : بروسه‌‌لی، 3 / 50-51؛ اوزال، 663-666؛ قره‌بلوط، همانجا؛ اوز‌آیدین، .189 ff).

مآخذ

اوزال، احمد، «خیرالله، عبدالحق افندی»، موسوعة اعلام العلماء و الادباء العرب المسلمین، بیروت، 1426 ق / 2005 م، ج 8؛ بروسه‌لی، محمدطاهر، عثمانلی مؤلفلری، استانبول، 1342 ق؛ تحسین، رضا، مرأت مکتب طبیه، استانبول، 1328 ق؛ ثریا، محمد، سجل عثمانی ( تذکرۀ مشاهیر عثمانیه)، استانبول، 1311 ق؛ سامی، شمس‌الدین، قاموس الاعلام، استانبول، 1308 ق؛ فهرس المطبوعات الترکیة العثمانیة، قاهره، 1982 م؛ قره‌بلوط، علی‌رضا، معجم المخطوطات الموجودة فی مکتبات استانبول و آناطولی، قیصری / دارالعقبه، 2005 م؛ نیز:

Akyay, N., «Türkiye’de ilk tip doktora tezi», Hayat tarih Mecmuası, Ankara, 1975, nos. 9-11; Berkes, N., Türkiye’de çağdaŞlaŞma, ed. A. KuyaԴ, Istanbul, 2005; Cevdet PaŞa, A., Tezâkir, ed. C. Baysun, Ankara, 1991; EI2; Hayrullah Efendi, Avrupa seyahatnamesi, ed. B. A. Gürsoy, Ankara, 2002; IA; İhsanoğlu, E., «Ottoman Educationnal and Scholary -Scientific Institutions», History of the Ottoman State Society and Civilisation, Istanbul, 2002, vol. II; Karaalioğlu, S. K., Türk edebiyatı tarihi, Istanbul, 1982; Karal, E. Z., Osmanlı tarihi, Ankara, 1995; Kuran, E., «Osmanlı Aydini Hayrullah Efendiʾnin Viyana seyahatleri», Türk kültürü araŞtırmaları, ed. O. K. Armağan, Ankara, 1998, vol. XXXIV; Levend, A., Türk edebiyatı tarihi, Ankara, 2008; Özaydın, Z., Tanzimat devri hekimi, Hayrullah Efendiʾnin hayatı ve eserleri, Istanbul, 1990; Süheyl Ünver, A., «Tabip Hayrullah Efendi ve Mekâlâtı Tıbbiye», Tip araŞtırmaları, Istanbul, 1986; Türk dünyası edbiyatıları ansiklopedisi, Ankara, 2004; Türkiye diyanet vakfı İslâm ansiklopedisi, Istanbul, vol. I, 1988, vol. XVII, 1998; Ünal, U., Meclis-i Kebîr-i Maârif (1869-1922), Ankara, 2008.

علی‌اکبر دیانت