خیالی بخارایی

خیالیِ بُخارایی، از شاعران سدۀ 9 ق / 15 م. او در بخارا به دنیا آمد و چون خیالی تخلص می‌کرد، وی را مولانا خیالی نامیده‌اند.
هیچ‌یک از منابع گزارشی از نام و نسب، سال تولد و تاریخ درگذشت او ذکر نکرده‌اند. وی مدتی در هرات زیسته؛ از‌این‌رو، در برخی از منابع از او با عنوان «خیالی هروی» یاد شده است (علیشیر، 12-13؛ مدرس، 2 / 198؛ واله، 1 / 240؛ دولت‌آبادی، 23). نفیسی شرح احوال او را با احمد موسى خیالی بخاری در‌آمیخته است (ص 296-300).
خیالی از معاصران و نزدیکان الغ‌بیگ تیموری (د 853 ق / 1449 م)، پسر بزرگ شاهرخ تیموری بوده (دولت‌آبادی، 22-23)، و از شاگردان خواجه عصمت‌الله بخاری، از شعرا و اکابر بخارا، به شمار می‌آمده است؛ شخصیتی که مجالس درس او مرجع خواص بخارا شمرده می‌شده است. خیالی خود ضمن قصیده‌ای فضایل اخلاقی و پایۀ دانش و ادب استاد خود را ستوده‌ است (نک‍ : ص 10-11؛ برای آگاهی بیشتر دربارۀ عصمت‌الله بخاری، نک‍ : دولتشاه، 357-366؛ دولت‌آبادی، 25).
دولتشاه سمرقندی می‌نویسد: خیالی بخاری از جملۀ شاگردان عصمت‌الله بخاری است؛ مرد مستعد و خوش‌طبع بوده و سخنان درویشانه و روان و پاکیزه دارد و دیوان او در ماوراءالنهر و بدخشان و ترکستان شهرتی عظیم دارد (ص 420). از آن پس، بیشتر تذکره‌‌نویسانی که از خیالی نام برده‌اند، کم‌و‌بیش سخن دولتشاه را تکرار کرده‌اند. به گفتۀ امیر علیشیر نوایی، ‌خیالی در بخارا درگذشت (ص 188). ریو در فهرست خود ذیل معرفی نسخه‌ای از دیوان این شاعر، تاریخ درگذشت او را به نقل از تذکرۀ «تخت شاهجهانی» حدود 850 ق / 1446 م ذکر کرده ‌است (II / 639).
شهرت خیالی به‌سبب سرودن غزلیات عرفانی است. به گفتۀ جامی «شعر او خالی از خیالی نیست» (ص 107). در شعر خیالی همانند دیگر شاعران این دوره، نه‌تنها پرداختن به مضامین غریب و اشارت به نکته‌های مهجور به‌وفور یافت می‌شود، که گاه زیاده‌روی در این شیوه، از لطف و تأثیر شعر او می‌کاهد (دولت‌آبادی، 27- 28؛ یارشاطر، 115).
در بیشتر تذکره‌ها غزل معروف او با مطلع «ای تیر غمت را دل عشاق نشانه / جمعی به تو مشغول و تو غایب ز میانه» به عنوان نمونۀ شعر وی آورده شده است (جامی، همانجا؛ علیشیر، 12؛ هدایت، 108)، شعری که بعدها مورد توجه خاص ادبا و شعرا واقع شد، چنان‌که بهاءالدین عاملی (شیخ بهایی) (د 1030 ق / 1621 م) این غزل معروف را تخمیس کرد و حبیب خراسانی، تحت تأثیر این شعر به تضمین آن در موضوع توحید پرداخت (نک‍ : جواهری، «و»؛ حبیب، 195، 206؛ نیز نک‍ : دولت‌آبادی، 1).
دیوان اشعار خیالی در ‌مجموع 071‘2 بیت دارد که شامل 3 قصیده، یکی در ستایش پروردگار و دوتای دیگر در مدح عصمت بخاری؛ یک مسمط در مدح حضرت علی (ع)؛ 355 غزل؛ 3 قطعه؛ و 8 رباعی است. «مفاخره» ویژگی شماری از غزلیات او ست (نک‍ : سراسر اثر؛ دولت‌آبادی، 28). وجود صنایع لفظی و معنوی، از‌جمله ایهام، لف‌و‌نشر مرتب، اغراق، تجنیس و مطابقه، از خصوصیات شعر خیالی محسوب می‌شود (نک‍ : سراسر اثر؛ دولت‌آبادی، 29-31).
خیالی از میان شاعران متقدم بیشتر، از امیر خسرو دهلوی، کمال خجندی و حافظ تأثیر پذیرفته، و دیوان کمال خجندی را تتبع کرده ‌است (نک‍ : ص 92، 101، 240-241؛ دولت‌آبادی، 33).
از دیوان او نسخه‌های متعددی در دست است. دیوان او توسط عزیز دولت‌آبادی تصحیح شد و در 1352 ش در تبریز بـه چاپ رسید.
جز خیالی بخارایی، شاعران دیگری نیز خیالی تخلص می‌کرده‌اند و یا به خیالی مشهور بوده‌اند؛ از این اشخاص اطلاعات زیادی در دست نیست. برخی از آنها عبارت‌اند از: خیالی‌بیک، شاعر ترک (نک‍ : سمیعی، 53، مورد چهارم؛ قنالی‌زاده، 345-360)؛ عبدالوهاب خیالی‌، شاعر ترک و سرایندۀ منظومۀ لیلی و مجنون به ترکی (نک‍ : سمیعی، همانجا، مورد سوم)؛ خیالی ترک یا خیالی نوایی (د 951 ق / 1544 م در قزوین)، از ملازمان شاه اسماعیل صفوی (نک‍ : سام میرزا، 347- 348؛ آقابزرگ، 9 / 309)؛ خیالی کاشی، که در کاشان مکتب‌‌دار بود (نک‍ : صبا، 252؛ خیام‌پور، 1 / 322)؛ خیالی جونپوری (د 449 ق / 1507 م)، از صوفیان سلسلۀ قادریه، که در منابع به آثار منظوم او اشاره‌ای نشده، و غزل مشهور خیالی بخارایی به‌اشتباه به او نسبت داده شده است (نک‍ : حبیب‌الله، 40-41؛ کشمیری، 126-127)؛ خیالی کشمیری (نک‍ : صبا، 251؛ ظفرخان، 23)؛ و خیالی لکهنوی (نک‍ : آقا‌بزرگ، 309-310؛ خیام‌پور، همانجا).

مآخذ

آقا‌بزرگ، الذریعة؛ جامی، عبدالرحمان، بهارستان، به کوشش اسماعیل حاکمی، تهران، 1367 ش؛ جواهری، غلامحسین، مقدمه بر کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهایی، به کوشش همو، تهران، سنایی؛ حبیب‌الله، ذکر جمیع اولیای دهلی، به کوشش شریف حسین قاسمی، تونک، 1987- 1988 م؛ حبیب خراسانی، دیوان، به کوشش علی حبیب، تهران، 1360 ش؛ خیالی بخارایی، دیوان، به کوشش عزیز دولت‌آبادی، تبریز، 1352 ش؛ خیام‌پور، عبدالرسول، فرهنگ سخنوران، تهران، 1368 ش؛ دولت‌آبادی، عزیز، مقدمه بر دیوان خیالی بخارایی (هم‍‌ )؛ دولتشاه سمرقنـدی، تـذکرة الشعـراء، بـه کـوشش ادوارد بـراون، لیـدن، 1318 ق / 1900 م؛ سام میرزا صفوی، تحفۀ سامی، به کوشش رکن‌الدین همایون‌فرخ، تهران، 1384 ش؛ سمیعی، کیوان، «تسامحات ادبی»، یادگار، تهران، 1324 ش، س 2، شم‍ 2؛ صبا، محمد مظفر حسین، تذکرۀ روز روشن، به کوشش محمد‌حسین رکن‌زادۀ آدمیت، تهران، 1343 ش؛ ظفرخان، محمد، «کشمیر در عهد جهانگیر»، هلال، کراچی، 1383 ق / 1341 ش / 1963 م، شم‍ 41؛ علیشیر نوایی، مجالس النفائس، به کوشش علی‌اصغر حکمت، تهران، 1323 ش؛ قنالی‌زاده، حسن چلبی، تذکرة الشعراء، آنکارا، 1978 م؛ کشمیری همدانی، محمد‌صادق، کلمات الصادقین، به کوشش محمد سلیم اختر، اسلام‌آباد، 1988 م؛ مدرس، محمدعلی، ریحانة الادب، تهران، 1374 ش؛ نفیسی، سعید، تاریخ نظم و نثر در ایران، تهران، 1342 ش؛ واله داغستانی، علیقلی، ریاض الشعراء، به کوشش محسن ناجی نصرآبادی، تهران، 1384 ش؛ هدایت، رضا‌قلی، ریاض العارفین، به کوشش مهر‌علی گرکانی، تهران، 1344 ش؛ یارشاطر، احسان، شعر فارسی در عهد شاهرخ یا آغاز انحطاط در شعر فارسی، تهران، 1334 ش؛ نیز:

Rieu, Ch., Catalogue of the Persian Manuscripts in the British Museum, London, 1966.

حسن اسدی (تبریزی)