آثار البلاد و اخبار العباد

آثارُالْبِلاد وَ اَخبارُالُعِباد، كتابی جغرافیایی به زبان عربی، نوشتۀ علامۀ شیعی ایرانی، عمادالدین ابوعبدالله زكریا بن محمد بن محمود قزوینی (605-682 ق / 1208-1283م). نویسنده از تبار انس بن مالك انصاری است. وی این كتاب را در 674 ق / 1275م نگاشته است. كتاب دارای 3 پیشگفتار و 7 عنوان دربارۀ 7 اقلیم است. پیشگفتار یكم، دربارۀ نیاز به پدید آوردن شهرها و روستاهاست. وی در این پیشگفتار به این نكته اشاره می‌كند كه خداوند انسان را با سرشت گروه‌زی آفریده است، چنانكه بدون هیأت اجتماع نمی‌تواند زیست كند. از سوی دیگر، انسان برای زندگی در اجتماع، نیاز به افزارسازی دارد كه وظیفه‌ای همگانی است. آنگاه چون هیأت اجتماع حاصل گردد، مردم نه می‌توانند در بیابانها زندگی كنند و نه در خیمه‌ها و خرگاهها روزگار بگذرانند، زیرا در هیچ‌كدام، از گزندهای گوناگون ایمن نتوانند بود و به نیازهای خود نتوانند رسید. از اینجا بود كه ایجاد ساختمان در زندگی آدمیان پیش آمد و كار به پایه‌گذاری شهرها و روستاها كشید. پیشگفتار دوم، دربارۀ خواص بلاد است و دارای 2 فصل است: فصل یكم، دربارۀ تأثیر بلاد در ساكنان آن است. حكیمان گفته‌اند كرۀ زمین را خاور و باختر است و جنوب و شمال. منتهى‌الیه خاور و منتهى‌الیه باختر بسیار گرم و سوزان است چنانكه جاندار در آن تاب نیاورد و گیاه نروید. نهایت شمال بی‌اندازه سرد است و نهایت جنوب بسی گرم. آن اندازه از زمین كه قابل سكنى گزیدن است، میانه‌های اقلیم سوم و چهارم و پنجم است. ماسوای آن جانكاه است و ساكنان آن به رنج دیدن خو گرفته‌اند. نویسنده آنگاه به تأثیر اقلیمهای گوناگون گرم و سرد و مرطوب در طبیعت انسان و چگونگی شكل‌گیری جسمانی و نفسانی مردمان می‌پردازد. فصل دوم، دربارۀ تأثیر بلاد در كانها، گیاهان و جانداران است. نویسنده در این فصل، شرایطی اقلیمی برای پیدایش كانیها و رویش گیاهان و زیست جانداران برپایۀ درك دانشمندان روزگار خویش نقل می‌كند. پیشگفتار سوم، دربارۀ اقلیمهای زمین است. سطح كرۀ زمین، با فرض قطع شدن توسط دایرۀ معدِّل النهار (استوا) و یك دایرۀ نصف‌النهار، به چهار رُبع بخش می‌شود: 2 ربع شمالی و 2 ربع جنوبی. ربع شمالی مكشوف را «ربع مسكون» خوانند و آن دربرگیرندۀ دریاها، جزیره‌ها، رودها، كوهستانها، بیابانها، شهرها و روستاهاست. این ربع مسكون را به هفت بخش قسمت كرده، هر قسمت آن را یك «اقلیم» خوانده‌اند. این، یك تقسیم طبیعی نیست، بلكه نتیجۀ خطوطی فرضی است كه پیشینیانی كه گرد ربع مسكون گردیده‌اند (مانند افریدون نبطی و اسكندر رومی و اردشیر ایرانی) آن را وضع كرده‌اند. چون از اقلیمهای هفتگانه بگذرند، دریاهای خروشان و كوههای سر بر آسمان و هوای سرد یا گرم سوزان آنها را از پیشروی باز دارد و نیز تاریكی ناحیۀ شمال در زیر مدار بنات‌النعش مانع پویش ایشان گردد، چه در آنجا سرما بی‌اندازه سخت و 6 ماه زمستان و شب است و جاندار و گیاهی در كار نیست، در برابر آن در سوی جنوب در زیر مدار سهیل، 6 ماه تابستان و روز است و از بسیاری گرمی و داغی هوا، گیاه و جانداری در كار نیست. در سوی باختر، امواج توفندۀ اقیانوس، هر پوینده‌ای را واپس می‌رانند و در سوی خاور دریاها و كوههای بلند راه بر او می‌بندند.
نویسنده پس از این، اقلیمهای هفتگانه را زیر عنوانهای جداگانه بررسی می‌كند و «بلاد» آن را به ترتیب حروف الفبا شرح می‌دهد. این بلاد، شامل نواحی، سرزمینها، مناطق جغرافیایی، كشورها، استانها، شهرها، شهركها، روستاها، جزایر، كوهها، دژها، ساختمانها، و آثار تاریخی می‌گردد و در میان همۀ اینها بسیاری از جاها واقعی و تاریخی است و برخی داستانی یا افسانه‌ای، مانند «جزیرۀ زنان» در چین. نویسنده در هنگام یاد كردن از هر مكان تاریخی، مطالبِ بسیاری دربارۀ آن به میان می‌آورد: روایات جاهلی، داستانهای محلی، احادیث نبوی، كاریزها، فرآورده‌های صنعتی و كشاورزی، پرندگان، رویدادها، عالمان، ادیبان، شاعرانِ برخاسته از آن و شعرهای سروده دربارۀ آن. قضاوت وی دربارۀ مردمان مناطق، بر پایۀ عواطف و احساسات شخصی و احیاناً دوستی یا دشمنی رهگذری است كه در جایی بر او خوش یا بد گذشته است و از این‌رو مردم آن را دوست یا دشمن می‌دارد. نمونه‌ای از داوری نویسنده دربارۀ اماكن گوناگون، آن است كه دربارۀ تهران می‌گوید: روستای بزرگی است از روستاهای ری، دارای بوستانهای انبوه و بسیار و درختان فراوان و پربار. مردمِ آن را خانه‌هایی به‌سان سوراخهای موش دوپا در زیرزمین است. چون كسی آهنگ ایشان كند و ایشان را در محاصره گیرد، در آن خانه‌ها نهان می‌گردند و دشمن یك یا چند روز بر گرد ایشان درنگ می‌كند و سپس به راه خود می‌رود. چون از زیر زمین بیرون می‌آیند، به تباهی می‌گرایند و كشتار و چپاول و راهزنی می‌كنند. اینان بیش‌تر اوقات در برابر سلطان نافرمانند و چاره‌ای برای ضبط ایشان جز مدارا نیست. در این روستا 12 محله است كه همگی با هم در جنگند. چون به طاعت سلطان در می‌آیند، فرمانروای آن، پیران ایشان را گرد می‌آورد و خواستار خراج می‌گردد. ایشان خراج را می‌پذیرند، لیكن روزِ پرداخت آن، یكی خروسی می‌آورد كه این به دیناری است و دیگری سبویی می‌آورد كه این به دیناری. خراج را جز بدین‌گونه نمی‌پردازند و هیچ فایده‌ای به هیچ روی از ایشان عاید نمی‌شود. همواره در پی فرصت‌اند كه نافرمانی آغاز كنند. والی به همین اندازه از ایشان خشنود است كه گفته شود خراج را پرداخته‌اند و سر بر فرمان دارند. اینان زمین را با بیل شخم می‌زنند نه با گاو، زیرا می‌ترسند كه چون خلاف كنند، گاوهاشان از ایشان ستانده شود. به همین دلیل، ستور نگه نمی‌دارند و رمه‌داری نمی‌كنند، زیرا دشمنانشان بسیارند. میوه‌های سرزمین ایشان بسیار نیكوست، به‌ویژه انار آن، كه در هیچ سرزمینی مانند ندارد.
روی هم، در این كتاب، اطلاعات جغرافیایی، ادبی، تاریخی و علمی فراوانی گردآوری شده است. آثار البلاد حاوی گزارشهایی دربارۀ تعدادی شاعرانِ ایرانی بزرگ و نام‌آور است كه از آن میان می‌توان اوحدالدین كرمانی، صدرالدین خجندی، رشیدالدین وطواط، انوری، فردوسی، حكیم عمرخیام، ناصرخسرو، نظامی گنجوی و خاقانی شروانی را نام برد. كتاب آثار البلاد در 1848م / 1264ق به كوشش ف ووستنفلد همراه اثر دیگر این مؤلف عجایب المخلوقات در گوتینگن (آلمان) و در 1960م / 1380ق در بیروت (لبنان) به چاپ رسیده است. چاپهای دیگر هم دارد.

مآخذ

آقابزرگ، الذریعة، 1 / 7؛ اقبال، عباس، «كتاب آثار البلاد قزوینی و ترجمۀ احوال شعرای فارسی»، یادگار، س 4، شم‍ 9-10 (خرداد ـ تیر 1327ش)، صص 81-94؛ قزوینی، زكریا، آثارالبلاد و اخبار العباد، بیروت، دارصادر، 1960م، جم‍ ؛ مدرس، محمدعلی، ریحانة‌الادب، تبریز، 1346ش، 4 / 453.

بخش تاریخ