آبی

آبی، ابوسعد منصوربن حسین معروف به «وزیر ذوالمعالی» و «زین الكُفاة» (د 421 یا 422ق / 1030 یا 1031م و به گمان قوی‌تر 432ق / 1040م)، نویسنده، شاعر و دولتمردِ امامی‌مذهب. او از آبه (آوه) برخاسته است. در اینكه كنیۀ او ابوسعد بوده تردیدی نیست. دور نیست كه در جوانی از شیخ صدوق (د 381ق /  991م) روایت حدیث كرده باشد، اما شاگردی او نزد شیخ طوسی (د 460ق / 1067م) بعید می‌نماید. نیز بر خلاف نظر مدرس، وی در جوانی با صاحب بن عَباد (د 385ق / 995م) رابطۀ دوستی داشته و دو بیت مطایبه‌آمیز از صاحب، خطاب به آبی در دست است. در آن زمان بی‌گمان صاحبْ سالمند و مقتدر، و آبی شاعری نوخاسته بوده است. نمی‌دانیم در چه زمانی مجدالدوله رستم بن فخرالدوله، حاكم دیلمیان بر ری و همدان و اصفهان (387-420ق / 997-1029م)، وی را به وزارت برگزیده است. چگونگی و دورۀ این وزارت كه تنها چند لقب از آن به جای مانده روشن نیست، به‌ویژه كه بنابر قصیدۀ بلند و لطیفی كه ثعالبی (د 429ق / 1037م) از او آورده، وی چندی در فیروزكوه ساكن بوده و آنجا را «مَقر عز و ارتقای» خود وصف كرده و قصیده را با فروتنی تمام برای دوستی ابوالعلاء نام فرستاده، خود را بردۀ (مولای) او خوانده است (بیت 24) و نیز شاعری گمنام او را به الفاظ ركیك هجا گفته، و این همه با مقام وزارت و القاب رنگین او مغایر است. بیش‌تر اشعار او عبارت از لطیفه‌سرایی است. از آن میان تنها دو قطعه به غزلیات «عُذْری» شباهت دارد. قطعه‌ای كه در آن به برخی از انواع غذاهای قرن پنجم اشاره رفته جالب توجه است. نزد نویسندگان شعبه، وی بیش‌تر به عنوان فقیه و محدث شهرت یافته است؛ با این همه تنها كتابی كه از او باقی مانده، بیشتر در باب ادب و نُكَت است. این كتاب را كه در آغاز نُزْهةالأدب نام داشته و گویا بسیار مفصل بوده است، او خود در هفت جلد خلاصه كرده و نثر الدرَرِ (و نفائس الجوهر) فی المحاضرات نامیده است. دست‌نوشته‌های این اثر كه هنوز به چاپ نرسیده، متعدد است. نسخه‌ای كهن از این كتاب، مورخ 565 ق /  1169م به شمارۀ 4416 در كتابخانۀ آستان قدس رضوی موجود است.
در منابع جدید بیش‌تر به فهرست مطالب فصل اول و دوم آن اشاره شده است. كتاب شامل چهار فصل است. فصل یكم دارای پنج باب بدین‌ترتیب است: 1. آیاتی متشابه و متشاكل از كتاب خدا كه نویسنده بدان نیازمند می‌شود؛ 2. سخنانی كوتاه و فصیح از پیامبر گرامی(ص)؛ 3 نكته‌هایی از گفتارهای امیرالمؤمنین(ع)؛ 4. نكته‌هایی از گفتارهای امامان یازدهگانۀ(ع) پس از علی (ع)؛ 5. نكته‌هایی از گفتارهای بزرگان بنی‌هاشم. فصل دوم دارای 10 باب از جد و هزل؛ فصل سوم دارای 20 باب؛ و فصل چهارم دارای 11 باب است. از كتاب دیگر او، تاریخ الری، نسخه‌ای نمی‌شناسیم. تنها یاقوت در معجم‌الأدباء، حدود 10 صفحه از آن را كه شامل نكته‌های ظریفی دربارۀ زندگی صاحب بن عَباد است، نقل كرده است. كتاب الأنس و العُرس كه عمررضا كحاله به او نسبت داده معلوم نیست از آنِ او باشد. برادرش، ابومنصور محمد بن حسین آبی نیز ادیب و دانشمند و وزیر ملوك طبرستان بوده است، اما از زندگی و آثار او چیزی معلوم نیست.

مآخذ

آقابزرگ، طبقات اعلام الشیعة (القرن الخامس)، بیروت، دارالكتاب العربی، 1391ق، 5 / 195؛ امین، محسن، اعیان الشیعة، بیروت، دارالتعارف، 1983م، 10 / 138؛ ایرانیكا؛ باخرزی، علی بن حسن، دُمیةالقصر، حلب، 1930م، ص 65؛ بروكلمان (آلمانی)، 1 / 429، ذیل، 1 / 593؛ ثعالبی، ابومنصور، تتمة الیتیمة، به كوشش عباس اقبال، تهران، 1353ق، ص 100 به بعد؛ حاجی‌خلیفه، كشف‌الظنون، استانبول، 1941م، 1 / 295، 2 / 1927، 1939؛ دانشنامۀ ایران و اسلام؛ زركلی، خیرالدین، الأعلام، بیروت، دارالعلم للملایین، 1984م، 7 /  298؛ سزگین (آلمانی)، 2 / 646؛ صدر، حسن، تأسیس الشیعة، ص 117؛ كحاله، عمررضا، معجم المؤلفین. بیروت، داراحیاء التراث العربی، 13 / 12؛ مافَروخی اصفهانی، مفضل بن سعد، محاسن اصفهان، به كوشش جلال‌الدین تهرانی، تهران، 1312ش، ص 75؛ منتجب‌الدین، علی بن عبیدالله، الفهرست، تهران، المكتبة الرضویة، 1404ق، ص 161؛ یاقوت حموی، ابوعبدالله، معجم‌الادباء، بیروت، دارالفكر، 1980م، 6 /  238-249؛ همو، معجم‌البلدان، به كوشش فردیناند ووستنفلد، لایپزیک، 1866-1870م، 1 / 51.

آذرتاش آذرنوش