خدا آفرین

خُداآفَرین، نام بخش و پلی تاریخی در شهرستان کلیبر، واقع در شمال آذربایجان شرقی.

بخش خداآفرین

 این بخش با وسعتی حدود 600‘2 کم‍ ‍2 و 461‘34 تن جمعیت (1385 ش)، مشتمل بر 6 دهستان به نامهای بسطاملو، دیزمار شرقی، کیوان، گرمادوز، منجوان شرقی، منجوان غربی و یک شهر به نام خمارلو ست که مرکز بخش نیز به شمار می‌رود. بخش خداآفرین از جنوب به بخشهای مرکزی و آبش‌احمد، از باختر به بخش سیه‌رود از شهرستان جلفا و شهرستان ورزقان، از خاور به بخش اصلاندوز و شهرستان پارس‌آباد در استان اردبیل، و از شمال به رود ارس و جمهوریهای آذربایجان و ارمنستان محدود است («درگاه ... »، بش‍ ؛ نشریه ... ، بش‍ ؛ نامه ... ).
بخش خداآفرین از دو ناحیۀ کوهستانی در جنوب و جنوب خاوری، و جلگه‌ای در شمال و جنوب باختری در کنار رود ارس تشکیل شده است ( فرهنگ جغرافیایی ایران، 4 / 188). از مهم‌ترین کوههای این بخش می‌توان چشته‌منزل (847‘1 متر)، سال‌داغی (704‘1 متر)، قره‌یوقوش (656‘1 متر)، الهرد (653‘1 متر) و پالان‌چی (496‘1 متر) را نام برد ( فرهنگ جغرافیایی کوهها ... ، 1 / 10، 19، 25، 38، 56).
رود ارس از مهم‌ترین رودهای ایران در حوضۀ آبریز دریای خزر، از شمال این بخش می‌گذرد و برخی از ریزابه‌های آن در آذربایجان شرقی مانند رودهای خمارلو و کلیبرچای در بخش خداآفرین جریان دارند ( فرهنگ جغرافیایی رودها ... ، 2 / 18- 19، 31، 50؛ فرهنگ جغرافیایی ایران، همانجا). بخش خداآفرین تابستانهایی بسیار گرم و زمستانهایی معتدل دارد، به‌طوری‌که دامداران و عشایر منطقه در فصل تابستان به قصد ییلاق، به کوهستانهای قره‌داغ کوچ می‌کنند، اما در فصلهای پاییز و زمستان ایلهای حاجی‌علیلو، چلبیانلو و محمد‌خانلو به‌عنوان قشلاق به این بخش روی می‌آورند (خاماچی، 313-314؛ کامبخش‌فرد، 292؛ نامه).
اقتصاد بخش خداآفرین بر پایۀ کشاورزی و دامداری استوار است. آب مورد نیاز اراضی کشاورزی منطقه از رود ارس تأمین می‌شود. آمدوشد عشایر به این منطقه، بخش خداآفرین را به یکی از مراکز تولیدات دامی در استان آذربایجان شرقی بدل ساخته است (خاماچی، همانجا؛ نامه).
بخش خداآفرین از مناطق تاریخی و کهن آذربایجان به شمار می‌رود. وجود آثار و بناهای متعدد تاریخی همچون پلهای بزرگ و کوچک خداآفرین (نک‍ : ادامۀ مقاله)، بقعۀ شاه حیدر و قلعۀ آوارسین، متعلق به روزگار ساسانیان، در این منطقه نشان‌دهندۀ دیرینگی و اهمیت بخش خداآفرین به عنوان گذرگاهی مهم بر سر راه قفقاز در گذشته است. اما امروزه اهمیت این بخش به‌سبب واقع بودن آن در نوار مرزی ایران با جمهوریهای آذربایجان و ارمنستان، و برخورداری آن از تشکیلات مرزبانی است (دوستی، 218؛ زنده‌دل، 96؛ نامه).
شهر خمارلو مرکز بخش خداآفرین با 222‘1 تن جمعیت (1385 ش) در ˚39 و ´9 عرض و ˚47 و ´2 طول جغرافیایی، و در ارتفاع 400 متری از سطح دریا، در فاصلۀ 23 کیلومتری از شهر کلیبر واقع شده، و دارای آب‌و هوایی معتدل و خشک است («درگاه»، بش‍ ؛ پاپلی، 226؛ جعفری، 478).

پل خداآفرین

رود ارس که از رودهای عمیق و پرآب به شمار می‌رود، از دیرباز همواره مانعی بزرگ بر سر راه ارتباط میان آذربایجان و قفقاز بوده است؛ از‌این‌رو، از روزگار باستان به این سو، پلهایی جهت برقراری این ارتباط بر روی آن بنا شده است. پل خداآفرین به عنوان یکی از مهم‌ترین گذرگاههای ارتباطی میان آذربایجان و قفقاز دارای اهمیت راهبردی بوده است. در برخی از منابع از این پل با نام «پل خسرو» و «جسر ارس» یاد شده است (رشید‌الدین، 88؛ شرف‌الدین، 2 / 382). ظاهراً نخستین کسی که به روشنی از این پل با نام خداآفرین یاد کرده، حمدالله مستوفی در نزهة القلوب در نیمۀ نخست سدۀ 8 ق / 14 م است (ص 88). 
دربارۀ سبب نام‌گذاری این پل روایات مختلفی نقل شده که بیشتر با افسانه آمیخته است. به نوشتۀ محمد کاظم مروی پل خداآفرین از آن‌رو به این نام خوانده می‌شود که پس از تلاشهای بی‌ثمر در برپایی آن در روزگار اولجایتو ــ به سبب تندابه‌های ارس ــ و ناامیدی ایلخان مغول از ساختن پل و عجز و لابۀ او به درگاه الٰهی، این پل معجزه‌آسا به یکباره از جانب غیب ساخته شده و ازاین‌رو «خداآفرین» نامیده شده است (2 / 652). برخی نیز وجود پایه‌های طبیعی و سنگی پل را سبب نام‌گذاری پل به این نام دانسته‌اند (ترابی، 2 / 480، حاشیۀ 2).

دربارۀ تاریخ بنای پل خداآفرین، هیچ‌گونه سنگ‌نوشته و کتیبه‌ای در ساختمان پل وجود ندارد (حافظ‌زاده، 73) و به‌سبب ویرانی مکرر آن در طول تاریخ، به طور دقیق نمی‌توان دیرینگی پل خداآفرین را تعیین کرد («بررسی ... »، III / 1227)؛ اما قدر مسلم آن است که از گذشته‌های دور در این منطقه بر روی رود ارس پلی وجود داشته است. برخی دیرینگی این پل را به روزگار هخامنشیان می‌رسانند و بر این باورند که این پل در زمان کورش بزرگ، به منظور دسترسی او به قفقاز بنا شده است و بدین سبب از آن با نام پل سیروس نیز یاد کرده‌اند. اینان پیشرفتگی و گسترش راه‌سازی در دورۀ هخامنشیان و لشکرکشیهای آنان به قفقاز را دلیلی برای اثبات مدعای خود آورده‌اند (هویدا، «پلها ... »، 244-246؛ مهرین، 43- 45؛ حافظ‌زاده، 75).
به‌هر حال، بر اساس شواهد موجود این پل به طور قطع در روزگار ساسانیان وجود داشته است و دیرینگی آن به پیش از اسلام بازمی‌گردد (مخلصی، 43؛ احتشامی، 44). به نوشتۀ حمـدالله مستوفی این پل توسط بکیر بن عبدالله، از امرای عرب به هنگام فتح آذربایجان در صدر اسلام، بنا شده است (نک‍ : همانجا)، که البته این امر به سبب عدم آشنایی عربها با فن پل‌سازی، بعید به نظر می‌رسد. قدرمسلم آن است که عربها برای رسیدن به قفقاز می‌بایستی از آن پل عبور کرده باشند (هویدا، «پل خداآفرین ... »، 69-70؛ مخلصی، 51-52). برخی نیز پل خداآفرین را نخستین پل دورۀ اسلامی می‌دانند، ولی با توجه به آنچه گفته شد، دست‌کم می‌توان گفت خداآفرین نخستین پلی است که پس از اسلام مرمت شده است («بررسی»، همانجا؛ مخلصی، 52؛ احتشامی، 43).
پل خداآفرین همواره پس از اسلام تا پایان جنگهای دوم ایران و روس و انعقاد قرارداد ترکمانچای، شاهد کشمکشها و نبردهایی بوده است. در 418 ق / 1027 م فضل بن شداد، حاکم بخش بزرگی از ارمنستان، در لشکرکشی خود به سوی قفقاز، پلی بر روی رود ارس بنا کرد و برخی بر این گمان‌اند که آن پل، همان پل خداآفرین است (مینورسکی، 16-17, 27؛ کسروی، 264-265، به نقل از منجم‌باشی). همچنین برخی دیگر بنای این پل را با توجه به سبک معماری آن، به دورۀ سلجوقیان منسوب داشته‌اند (عالم‌پور، 139). 
به نوشتۀ رشید‌الدین فضل الله، در ذیل وقایع 694 ق / 1295 م، غازان خان مغول که به منظور تاج‌گذاری عازم قشلاق اران بود، بر سر راه خود از پل خداآفرین گذر کرد (ص 87- 88 نیز نک‍ : رئیس‌نیا، 1 / 58). به گزارش شرف الدین علی یزدی در 804 ق / 1402 م، هنگامی‌که تیمور در قشلاق قره‌باغ به سر می‌برد، یکی از شاهزادگان تیموری که از سمرقند عازم آن ناحیه بوده است، در مسیر خود از اردبیل به «آق‌تام» (آقدام امروزی) از پلی بر روی ارس گذشته است (ص 380-382) که با توجه به محدودۀ جغرافیایی ذکر شده، به نظر می‌رسد همان پل خداآفرین باشد. همچنین در دوره‌ای دیگر از فرمانروایی تیموریان، ابوسعید بن محمد تیموری (حک‍ 855 -872 ق / 1451-1467 م) به قصد جنگ با اوزون‌حسن (حک‍ 857 -883 ق / 1453- 1478 م) از ماوراءالنهر رهسپار آذربایجان شد. اوزون‌حسن به وی پیشنهاد صلح داد؛ اما ابوسعید نپذیرفت و با عجله رهسپار مغان شد. در این زمان، اوزون‌حسن برای جلوگیری از پیشروی ابوسعید دستور داد تا پلهای موجود بر روی رود ارس، ازجمله پل خداآفرین ویران شوند (هویدا، همان، 76).
در 1012 ق / 1603 م، شاه عباس اول صفوی در لشکر‌کشی به قره‌باغ، از این پل‌ گذر‌ کرد، اما سرانجام راه به جایی نبرد و مجبور به عقب‌نشینی شد (اسکندربیک، 2 / 1065- 1067). همچنین 
در 1149 ق / 1736 م، نادر شاه برای ازدواج دختر طهمورث میرزا، والی گرجستان، با پسر خود علی‌قلی‌خان از تبریز به سمت گرجستان رفت و در سر راه خود، از پل خداآفرین عبور کرد (محمدکاظم، 2 / 652). در 1209 ق / 1794 م، در کنار این پل، میان آقا محمدخان قاجار و ابراهیم خلیل خان جوانشیر، حاکم قره‌باغ، نزاعی در‌گرفت. آقامحمد خان پیش از ورود به قره‌باغ، به محمد حسین خان قوانلو دستور داد تا در رأس نیروهایی بدانجا رود و از پل خداآفرین محافظت کند؛ اما هنگامی که محمد حسین خان بدانجا رسید، با پلی ویرانه مواجه شد. آقا محمدخان پس از شنیدن این خبر سلیمان‌خان، از فرماندهان سپاهیان خود را مأمور ساخت تا پل را مرمت کند. پس از بازسازی پل، آقا محمدخان از آن پل گذشت و آن را محاصره کرد (باکیخانف، 222-223؛ جوانشیر، 34-35).
در گزارشهای مربوط به وقایع جنگهای ایران و روس، بارها به پل خداآفرین اشاره شده است. این پل در طی دو جنگ (جنگ اول: 1218- 1228 ق / 1803-1813 م، و جنگ دوم : 1241-1243 ق / 1826- 1827 م) محل لشکرکشیها و گذرگاهی برای طرفین بود و بارها ویران و مرمت گردید. در 1220 ق / 1805 م، به فتحعلی شاه قاجار خبر رسید که ابراهیم‌خلیل خان جوانشیر از دولت ایران رو برگردانده و به قوای روس پیوسته است. ازاین‌رو، شاه قاجار، عباس‌میرزای ولیعهد و قائم مقامِ فراهانیِ صدراعظم را برای سرکوب ابراهیم‌خلیل‌خان به گنجه رهسپار ساخت. سیسیانف، فرمانده سپاه روس، در پی کمک به ابراهیم خلیل خان، شماری از نیروهایش را برای جلوگیری از پیشروی قوای عباس‌میرزا به پای پل خداآفرین گسیل داشت؛ اما پس از چندی، نیروهای عباس‌میرزا پس از گذر از پل، بر نیروهای روس برتری یافتند و قلعۀ شوشی، مرکز حکومتی ابراهیم‌خلیل خان را به تصرف درآوردند (مفتون، 146- 148؛ باکیخانف، 238- 240).
امروزه در بخش خداآفرین دو پل موسوم به پل بزرگ و پل کوچک وجود دارد که به فاصله‌ای اندک از یکدیگر قرار دارند. این دو پل از نظر مهندسی و معماری با یکدیگر تفاوت دارند (نامه). پل بزرگ به طول 160 متر‌ که 120 متر آن در ایران، و 40 متر در جمهوری آذربایجان واقع شده است و دارای 15 طاق است و با ابعاد نامساوی و غیرمشابه ساخته شده است. مصالح ساختمانی پل از سنگهای قلوه و لاشه در پایه‌ها، و آجر در ساختمان طاقها و ملاط گچ و آهک تشکیل شده است. همچنین پل بزرگ خداآفرین چنان‌که گذشت، در طول تاریخ چندین بار ویران و بازسازی شده است.
پل کوچک خداآفرین ــ که امروزه ویران است ــ در حدود 120 متر طول دارد و دارای 10 طاق است و مصالح به‌کار‌رفته در آن، سنگ تراشیده و ملاط گچ و آهک است. بعضی از طاقهای این پل فروریخته و غیر قابل استفاده است. در باب قدمت پل کوچک خداآفرین اطلاعاتی دقیق در دست نیست، اما بیشتر محققان آن‌را به دورۀ صفوی منسوب کرده‌اند (ترابی، 2 / 479-480؛ «بررسی»، III / 227؛ رئیس‌نیا، 1 / 47؛ فهرست ... ، 2 / 172؛ عالم‌پور، 139-140).
امروزه این پلها از دو طرف مرزهای ایران و جمهوری آذربایجان مسدود است و رفت‌و‌آمدی بر روی آنها صورت نمی‌گیرد.

مآخذ

احتشامی، منوچهر، پلهای ایران، تهران، 1386 ش؛ اسکندربیک منشی، عالم‌آرای عباسی، به کوشش محمد اسماعیل رضوانی، تهران، 1377 ش؛ باکیخانف، عباسقلی، گلستان ارم، تهران، 1382 ش؛ پاپلی یزدی، محمدحسین، فرهنگ آبادیها و مکانهای مذهبی کشور، مشهد، 1366 ش؛ ترابی طباطبایی، جمال، آثار باستانی آذربایجان، تبریز، 1335 ش؛ جعفری، عباس، دایرةالمعارف جغرافیایی ایران، تهران، 1379 ش؛ جوانشیر قراباغی، جمال، تاریخ قراباغ، به کوشش حسین احمدی، تهران، 1384 ش؛ حافظ‌زاده، محمد، ارس در گذرگاه تاریخ، تبریز، 1374 ش؛ حمدالله مستوفی، نزهة القلوب، به کوشش لسترنج، لیدن، 1331 ق / 1913 م؛ خاماچی، بهروز، فرهنگ جغرافیایی آذربایجان شرقی، تهران، 1370 ش؛ «درگاه ملی آمار»، آمار (مل‍‌ )؛ دوستی، حسین، نگاهی به تاریخ و جغرافیای ارسباران، تبریز، 1373 ش؛ رشیدالدین فضل الله، تاریخ مبارک غازانی، به کوشش کارل یان، هارتفرد، 1358 ق / 1940 م؛ رئیس‌نیا، رحیم، آذربایجان در سیر تاریخ ایران، تبریز، 1368 ش؛ زنده‌دل، حسن، استان آذربایجان شرقی، تهران، 1376 ش؛ شرف‌الدین علی یزدی، ظفرنامه، کلکته، 1888 م؛ عالم‌پور رجبی، مسعود، سیمای میراث فرهنگی آذربایجان شرقی، تهران، 1380 ش؛ فرهنگ جغرافیایی ایران (آبادیها)، استان 3 و 4 آذربایجان، سازمان جغرافیایی ارتش، تهران، 1330 ش؛ فرهنگ جغرافیایی رودهای کشور (حوضۀ آبریز دریای خزر)، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، تهران، 1382 ش؛ فرهنگ جغرافیایی کوههای کشور، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، تهران، 1379 ش؛ فهرست بناها، معماری ایران (دورۀ اسلامی)، به کوشش محمد‌یوسف کیانی، تهران، 1368 ش؛ کامبخش فرد، سیف‌الله، آثار تاریخی ایران، تهران، 1380 ش؛ کسروی، احمد، شهریاران گمنام، تهران، 1357 ش؛ محمد کاظم، عالم‌آرای نادری، به کوشش محمدامین ریاحی، تهران، 1364 ش؛ مخلصی، محمدعلی، پلهای قدیمی ایران، تهران، 1379 ش؛ مفتون دنبلی، عبدالرزاق، مآثر سلطانیه، به کوشش غلامحسین صدری افشار، تهران، 1351 ش؛ مهرین، مهرداد، تمدن ایران باستان، تهران، 1343 ش؛ نامۀ بخشداری خداآفرین، 1386 ش، شم‍ 232‘1؛ نشریۀ عناصر و واحدهای تقسیمات کشوری، وزارت کشور، تهران، 1385 ش؛ هویدا، رحیم، «پل خداآفرین و حوادث تاریخی آن بعد از اسلام»، مجموعه سخنرانیهای دومین کنگرۀ تحقیقات ایرانی، به کوشش حمید زرین‌کوب، مشهد، 1352 ش؛ همو، «پلهای تاریخی آذربایجان»، بررسیهای تاریخی، تهران، 1351 ش، س 7، شم‍ 1؛ نیز:

Amar, www.amar.org.ir / nofoos1385 / default.aspx? tabid= 549&agent Type= view&Property ID = 1483; Minorsky, V., Studies in Caucasian History, London, 1953; A Survey of Persian Art, eds. A. U. Pope and Ph. Ackerman, London, 1964.
حسن موسوی‌زاده