خزرجی، ضیاءالدین ابومحمد

خَزْرَجی، ضیاء‌الدین ابومحمد عبد‌الله، ادیب اندلسی سدۀ 7 ق / 13 م، و سرایندۀ قصیدۀ الرامزة فی علمی العروض و القافیة. 
در منابع نام، نسب و حتى نام پدر وی به چند روایت آمده، و با کسان دیگر خلط شده است. در بیشتر منابع، نام وی عبدالله آمده است. نام پدر او محمد (ششن، نوادر ... ، 2 / 176، فهرس ... ، 3 / 344؛ عواد، 2 / 72) یا عثمان (ششن، همان، 2 / 589؛ عواد، 4 / 478؛ نیز نک‍ : واگنر، I / 259؛ آربری، II / 104؛ ورهووه، 283) آمده، اما در برخی از منابع، عثمان نام جد وی دانسته شده است ( آلوارت، XVIII / 325؛ «مجموعه ... »، 171). 
بیشتر فهرست‌نویسان نام خزرجی را با نام انصاری، ابو‌عبد‌الله محمد بن عبد‌الله مالکی اندلسی اسکندری، معروف به ابوالحسن و ابو‌الجیش (د 549 ق / 1154 م) صاحب الرسالة الاندلسیة یا الرسالة العروضیة یا کتاب الاندلسیة فی علم العروض (نک‍ : چلبی، 108؛ زرکلی، 6 / 230؛ پرچ، 330 / I؛ «مجموعه»، 172-173) درهم آمیخته‌اند. به همین سبب، برخی خزرجی را «ابوالجیش مغربی» (کحاله، 6 / 111؛ بـغدادی، 1 / 460؛ سرکیس، 1 / 821؛ واندیک، 260؛ میهی،4 / 195)، «مالکی» و «اسکندری» (علوش،1 / 370؛ دانش‌پژوه، 341؛ دفتر ... ، 243؛ «فهرست ... »، 26)، و حتى «انصاری» (واندیک، سرکیس، نیز پرچ، همانجاها) یاد کرده‌اند، که همگی نادرست است. 
رنه باسه در شرح حالی که برای خزرجی، ضیاءالدین ابو‌الحسن علی بن محمد (د 686 ق؛ نک‍ : ه‍‍ م) آورده (نک‍ : EI1)، وی را با خزرجی، صاحب مدخل خلط کرده، و شرح حال این دو را به هم آمیخته است (نک‍ : دائرةالمعارف ... ). اسمور نیز در شرح حالی که برای خزرجی صاحب مدخل نوشته، به لغزشهای رنه باسه اشاره کرده، اما خود شرح حالی از وی نداده و تنها به قصیدۀ (نک‍ : دنبالۀ مقاله) خزرجی پرداخته است (نک‍ : EI2).
منابع و حتى شارحان و ناسخان قصیدۀ وی، از زندگی خزرجی اطلاعی به دست نمی‌دهند، اگرچه زرکلی اشاره می‌کند که وی در اسکندریه کشته شده است (4 / 124)؛ اما احتمال دارد حتى این ماجرا هم مربوط به ابو‌عبد‌الله انصاری، معروف به ابو‌الجیش باشد.   
سال مرگ وی نیز بسیار متفاوت است و آن را یکی از سالهای 549 ق / 1154 م (ششن، نوادر، همانجا؛ ظاهریه، 400)، 626 ق / 1230 م (بانکیپور، XX / 219؛ پرچ، نیز علوش، همانجاها؛ طنجی، 3 / 655)، 627 ق / 1230 م (واندیک، علوش، همانجاها)، 640 ق / 1242 م (هوتسما،38 ) و 650 ق / 1252 م (ورهـووه، نیـز آربری، واگنر، همانجاها؛ GAL, I / 380) دانسته‌اند.
آنچه باعث شده است که نام خزرجی در کتابها ماندگار شود، قصیدۀ معروف او با عنوان الرامزة فی علمی العروض و القافیة یا الرامزة الشافیة فی علم العروض و القافیة معروف به القصیدة الخزرجیة، الخزرجیة یا الرامزة و الرامزة الوافیة است (فاضل، 3 / 1284، 1499). این قصیده در 96 بیت در بحر طویل، در علم عروض و قافیه سروده شده است. از قرن 4 تا 12 ق رساله‌های بسیاری در علم عروض نوشته شده و القصیدة الخزرجیة را می‌توان یکی از این رساله‌های آموزشی به شمار آورد که بر اساس نظریۀ خلیل بن احمد در اوزان شعری (5 دایره و 15 بحر) سروده شده است و مبتدی می‌بایست آن را حفظ می‌کرد.
این قصیده بارها چاپ شده است که از‌جمله گوادانلی آن را در 1642 م / 1052 ق در رم منتشر کرد. رنه باسه نیز آن را در 1902 م / 1320 ق به زبان فرانسه ترجمه کرد و در الجزایر به چاپ رسانید؛ اما اشتباهات بسیاری در گفته‌های وی راه یافته است (نک‍ : EI1; EI2). 
شروح بسیاری بر این قصیده نوشته شده، و بروکلمان از 27 شرح نام برده است (GAL، همانجا؛ GAL, S, I / 545-546؛ نیز نک‍ : آلوارت،XVIII / 325-331 ). حاجی ‌خلیفه شرح سید شریف اندلسی، محمد حسنی سبتی (د 760 ق / 1359 م) را کهن‌ترین آن شروح دانسته است (1 / 830؛ نیز نک‍ : آلوارت، XVIII / 326). از این میان، تنها دو شرح به چاپ رسیده است: یکی شرح بدرالدین ابو‌عبدالله محمد بن ابی بکر مخزومی دمامینی (د 828 ق / 1425 م) با عنوان العیون الفاخرة الغامزة على خبایا الرامزة و دیگری شرح زکریا انصاری با عنوان «فتح رب البریة بشرح القصیدة الخزرجیة» که در حاشیۀ شرح دمامینی آمده است. این دو شرح یک بار در المطبعة الخیریه، سال 1323 ق / 1905 م، در 102 صفحه، و بار دیگر در قاهره، 1412 ق / 1991 م، در 104 صفحه منتشر شده است. 
دمامینی و زکریا انصاری هرکدام بر اساس موضوع ابیات قصیده، به ترتیب به 23 و 22 موضوع در علم عروض پرداخته‌اند که اینها ست: القاب ابیات، زحاف منفرد و مزدوج (دمامینی، 24-30؛ انصاری، 24-30)، معاقبه و مراقبه و مکانفه، و علل اجزاء (دمامینی، 31-45؛ انصاری، 31-45). 5 دایره و 15 بحر معروف در شعر، موضوع اصلی قصیده است که در این دو شرح نیز به تفصیل به آن پرداخته شده است. در بیان عللی که در مقام زحاف به کار رفته، نیز به 15 بحر معروف عرب پرداخته شده است (دمامینی، 5- 8، 15-22؛ انصاری، 5- 8، 15-22). دمامینی فصلی را به شرح ابن‌بری بر کتاب عروض اختصاص داده (ص85) که شرح انصاری از این بحث تهی است. هر دو شرح با موضوع «قافیه‌ها و 
عیبها» پایان می‌پذیرند (همو، 86؛ انصاری، 86). در این دو شرح، به گفته‌های صاحب‌نظرانی چون خلیل، اخفش، سبکی، زمخشری، زجاج، ابو‌الحکم و قطرب استناد بسیار شده است (نک‍ : ص 3، 4، 65، 67، 86، جم‍ ). گفتنی است که دمامینی شرح سید شریف ابوعبدالله محمد بن احمد حسنی (یا حسینی) سبتی بر قصیدۀ الخزرجیة را پیش رو داشته است (ص 3).
افزون بر این کتاب، علل الاعاریض و مختصر فی علل الاعاریض را نیز به وی نسبت داده‌اند (زرکلی، 4 / 124؛ سرکیس، 1 / 821)، حال آنکه هر دو کتاب از آن ابو‌عبدالله انصاری معروف به ابوالجیش است (نک‍ : شورا، 2 / 303؛ پرچ، I / 330، مقدمۀ کتاب).

مآخذ

انصاری، زکریا، «فتح رب البریة بشرح القصیدة الخزرجیة»، در حاشیۀ العیون ... (نک‍ : هم‍ ، دمامینی)؛ بغدادی، هدیه؛ چلبی، داوود، مخطوطات الموصل، بغداد، 1346 ق / 1927 م؛ حاجی‌خلیفه، کشف؛ دانش‌پژوه، محمد‌تقی، فهرست نسخه‌های خطی، کتابخانۀ دانشکدۀ حقوق و ... دانشگاه تهران، تهران، انتشارات دانشگاه؛ دائرة‌المعارف آریانا، کابل، 1976 م؛ دفتر کتبخانۀ ایاصوفیه، استانبول، 1304 ق؛ دمامینی، محمد، العیون الفاخرة الغامزة على خبایا الرامزة، المطبعة الخیریه، 1323 ق؛ زرکلی، الاعلام؛ سرکیس، یوسف الیان، معجم المطبوعات العربیة و المعربة، قاهره، 1346ق / 1928 م؛ ششن، رمضان، فهرس مخطوطات مکتبة کوپریلی، استانبول، 1406 ق / 1986 م؛ همو، نوادر المخطوطات العربیة فی مکتبات ترکیا، بیروت، دار الکتب الجدید؛ شورا، خطی؛ طنجی، بدر عمرانی و محمد سعید غازی، الفهرس الوصفی لمخطوطات خزانة المسجد الاعظم بوزان، رباط، 1429 ق / 2008 م؛ ظاهریه، خطی (علوم اللغة العربیه)؛ علوش، ی. س. و عبدالله رجراجی، فهرس المخطوطات العربیة المحفوظة فی الخزانة العامة برباط الفتح، پاریس، 1954 م؛ عواد، کورکیس، الذخائر الشرقیة، بیروت، دار الغرب اسلامی؛ فاضل، محمود، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانۀ جامع گوهرشاد مشهد، مشهد، 1367 ش؛ کحاله، عمر‌رضا، معجم المؤلفین، بیروت، دار احیاء التراث العربی؛ میهی، احمد و محمد ببلاوی، فهرست الکتب العربیة المحفوظة بالکتبخانة الخدیویة المصریة، قاهره، 1307 ق؛ واندیک، ادوارد، اکتفاء القنوع بما هو مطبوع، به کوشش محمد علی بیلاوی، قاهره، 1313 ق / 1896 م؛ نیز:

Ahlwardt ; Arberry, A. J., A Handlist of the Arabic Manuscripts, Dublin, 1956; Bankipore ; Catalogo de los manuscritos arabes, Madrid, 1889; EI¹; EI²; GAL; GAL, S; Houtsma, M., Catalogue d’une collection de manuscrits arabes et turcs, Leiden, 1886; Pertsch ; Sobranie vostochnykh rukopiseĭ Akademii Nauk Uzbekstkoĭ SSR, eds. A. A. Semenov et al., Tashkent, 1960; Voorhoeve ; Wagner, E., Arabische Handschriften, Wiesbaden, 1976.
رضوان مساح