اعمش

افزون بر اینكه به عنوان یكی از شاگردان برجستۀ ابراهیم نخعی در فقه مطرح بوده (نك‍ : ابن سعد، 6 / 232)، از محضر فقیهان بزرگ كوفه چون عامر شعبی، حبیب بن ابی ثابت و حكم بن عتیبه نیز بهره گرفته است (برای جایگاه اینان، نك‍ : همو، 6 / 223؛ یعقوبی، 2 / 309، 315، 329؛ برای بهره‌گیری اعمش از آنان، نك‍ : مزی، 12 / 77- 79). بازتاب تعصب اعمش بر فقه بومی كوفه، در برخی حكایات مانند مناظرۀ او با استادش حبیب بن ابی ثابت دیده می‌شود كه ستایش وی از دانش مكیان در باب مناسك حج و ترجیح احكام آنان بر فقه حج كوفی را برنتافته است (نك‍ : ابونعیم، 5 / 47).
برپایۀ نقل قولهایی از اعمش، آشكار است كه روش كلی او در فقه روش احتیاط‌آمیز تابعین كوفه چون ابراهیم و شعبی بوده است (مثلاً نك‍ : دارمی، 1 / 55، 61 به بعد). ازجمله نشانه‌های مهم بر روش فقهی شعبی، نقل گفتاری به روایت حریث بن ظهیر از ابن مسعود است، بدین مضمون كه در صورت ابتلا به امر قضا و نیافتن دلیلی از كتاب و سنت، باید به «قضای صالحان» رجوع كرد و در صورت نبودِ آن به اجتهاد الرأی توسل جست؛ در این روایت ضمن پذیرش رأی برای رفع ضرورت، بر احتیاط در حكم تأكید، و به شدت از ورود در امور مشتبه میان حلیت و حرمت نهی شده است (نك‍ : همو، 1 / 59-61؛ نسایی، 8 / 230-231؛ ابن ابی شیبه، 7 / 241-242؛ بیهقی، 10 / 115). با وجود پذیرش نظری مضمون روایت یادشده، به دامنۀ كاربرد رأی در فقه اعمش به شدت با دیدۀ تردید نگریسته شده، و اعمش به عنوان یك تجربۀ شخصی از سالها شاگردی در محضر ابراهیم یاد كرده كه هرگز از استاد قولی به رأی نشنیده بوده است (نك‍ : دارمی، 1 / 47).
از جمله شعارهای اعمش در باب احتیاط، عباراتی منقول از ابن مسعود بود كه فقیه را به اتباع و ترك ابتداع فرامی‌خواند (همو، 1 / 69) و میانه‌روی با پیروی سنت را برتر از كوشش (در طاعت) به بدعت می‌شمرد (همو، 1 / 72). در باب پرهیز از تحلیل و تحریم نیز اعمش در بیان سیرتِ ابراهیم، خاطر نشان می‌كرد كه وی چیزی را حلال یا حرام نمی‌خواند، بلكه از زشت‌شماری یا نیكوشماری سلف نسبت به امری سخن می‌راند (همو، 1 / 64). بر این پایه، می‌توان دریافت كه با وجود رشد مباحث مستحدث فقهی و نیاز محیط كوفه برای پاسخ‌گویی به مشكلات حقوقی روزمره، روش اعمش با اشكالی مبنایی مواجه بود و به رغم پاسخ‌گو بودن در مسائل عبادی فقه، یا به تعبیر آن روز «فرائض» در برخورد با مباحث حقوقی، یا به عبارت دیگر مباحث «حلال و حرام» ناتوان بود.
بر این پایه، قابل درك است كه چرا پس از درگذشت ابراهیم نخعی در 96 ق / 715 م، هنگامی كه مسألۀ جانشینی او به عنوان مرجع پرسشهای فقهی كوفه مطرح بود، كوفیان در انتخاب میان اعمش و همدرس او حماد بن ابی سلیمان كه فقیهی صاحب رأی بود، برآن شدند تا فرائض را نزد اعمش، و حلال و حرام را نزد حماد بجویند (نك‍ : یحیی ابن معین، 2 / 235؛ ابن سعد، 6 / 232؛ خطیب، تاریخ، 9 / 9). اندك فتاوای برجای مانده از اعمش را می‌توان به طور پراكنده در منابع فقهی، روایی و غیر آن جست‌وجو كرد؛ این موارد برخی فتوایی مستقل از اعمش و برخی تأیید فتوایی منقول از سوی اوست (برای نمونه‌ها، نك‍ : یحیی بن معین، 2 / 235-236؛ بخاری، صحیح، 3 / 8؛ ابوداوود، 2 / 310؛ طحاوی، 1 / 154-155؛ سرخسی، 1 / 68- 69، جم‍ ؛ طوسی، الخلاف، 86 / 1، الغیبة، 17؛ دمیری، 2 / 62؛ سیوطی، 1 / 83).

عقیدۀ اعمش

اعمش متعلق به دوره‌ای از تاریخ عقاید اسلامی است كه هنوز نباید عقاید او را به صورت دستگاهی منسجم مورد بررسی قرار داد، بلكه برای شناخت مذهب اعتقادی او، باید موضعش را در قبال مسائل مهم اختلافی بررسی كرد.
در باب امامت، اعمش به گروه شیعه از تابعان كوفه تعلق دارد و گرایش او به تشیع در شماری از منابع رجالی اهل سنت مذكور افتاده است (مثلاً نك‍ : بسوی، 2 / 637؛ عجلی، 205؛ ابن قتیبه، المعارف، 624). از امامیه نیز شیخ طوسی او را در شمار اصحاب امام صادق (ع) آورده (رجال، 206)، و ابن رستم طبری او را از شیعه ــ حتى «رافضه»اش ــ شمرده است (ص 21). روایتی در تفسیر فرات كوفی (ص 139) نیز حكایت از آن دارد كه اعمش در زمان خود توسط مخالفان از «رافضه» خوانده می‌شد (قس: سلمی، 444: روایتی در نهی از سب اصحاب). اعمش غلو در باب امامت را محكوم می‌كرده، و در همین راستا نظریۀ غالیانۀ مغیرة بن سعید را به نقد گرفته است (نك‍ : ابن عبدربه، 2 / 405).
در مباحث مربوط به جنگهای امام علی (ع)، اعمش دربارۀ صفین موضعی آشكار داشته، و این جنگ را به عنوان فتنه‌ای افروخته از سوی معاویه می‌شناخته است (نك‍ : بخاری، صحیح، 8 / 148: نقلی از ابووائل؛ نیز خوارزمی، 127) و احادیثی در نكوهش معاویه و عمرو عاص نیز از طریق اعمش در منابع گوناگون نقل شده است (مثلاً بلاذری، انساب ... ، 4(1) / 128؛ نصر بن مزاحم، 217-220؛ ابن‌بابویه، الخصال، 191). در باب جنگ جمل نیز شماری از روایات از طریق اعمش، نشان از آن دارند كه وی اصحاب جمل را در خروج بر امام علی (ع) بر خطا می‌دانسته است (نك‍ : فضل بن شاذان، 38- 39؛ مفید، الجمل، 146-147، 435، امالی، 58- 59).
اعمش در نقل احادیثی در فضایل امام علی (ع) شهرت داشته است و برخی روایات حكایت از آن دارند كه منبع سید اسماعیل حمیری در نقل مناقب آن حضرت، شنیده‌هایش از اعمش بوده است (نك‍ : ابوالفرج، 7 / 15). در منابع روایی دیده می‌شود كه اعمش چه از سوی حكام و چه از سوی عالمان به سبب كثرت نقل فضایل آن حضرت، مورد انتقاد و گاه تهدید بوده است (مثلاً نك‍ : اخو تبوك، 268؛ ابن مغازلی، 107 به بعد؛ خوارزمی، 200 به بعد). بر پایۀ گزارش منابع گوناگون، اعمش در برخورد با قیامهای زیدی، از جمله قیام زید بن علی و نفس زكیه، از درگیر شدن در اینگونه حركات پرهیز داشته (نك‍ : احمد ابن حنبل، 1 / 28؛ عجلی، 205؛ ذهبی، سیر، 6 / 234)، اما گاه در منابع زیدی وی از اصحاب زید به شمار آمده است (نك‍ : اجازات ... ، 196).
چنانكه از شیوۀ اعمش در پرهیز از كتابت انتظار می‌رود، از وی آثاری مكتوب برجای نمانده است؛ تنها شایان ذكر است كه در منابع شیعی یك اعتقادنامۀ نسبتاً مفصل به روایت اعمش از امام صادق (ع) آمده كه بیانگر مواضع اصولی مكتب امامیه است (ابن بابویه، الخصال، 603-610: متن كامل، التوحید، 406-407: بخشی از آن). در سدۀ 7 ق / 13 م ابوالحجاج یوسف بن خلیل ابن قراجا دمشقی (د 648 ق / 1250 م) مجموعه‌ای از احادیث عالی السندِ اعمش را در جزئی با عنوان عوالی الاعمش گرد آورده است (نك‍ : ذهبی، سیر، 23 / 153؛ برای تداول آن، رودانی، 300).

مآخذ

ابن ابی حاتم، عبدالرحمان، الجرح و التعدیل، حیدرآباد دكن، 1371 ق / 1952 م؛ ابن ابی داوود، عبدالله، المصاحف، قاهره، 1355 ق / 1936 م؛ ابن ابی شیبه، عبدالله، المصنف، بمبئی، 1400 ق / 1980 م؛ ابن اسفندیار، محمد، تاریخ طبرستان، به كوشش عباس اقبال، تهران، 1320 ش؛ ابن بابویه، محمد، التوحید، به كوشش هاشم حسینی تهرانی، تهران، 1387 ق / 1967 م؛ همو، الخصال، به كوشش علی اكبر غفاری، قم، 1362 ش؛ ابن جزری، محمد، غایة النهایة، به كوشش برگشترسر، قاهره، 1352 ق / 1933 م؛ همو، النشر، به كوشش علی محمد ضباع، قاهره، كتابخانۀ مصطفى محمد؛ ابن حبان، محمد، الثقات، حیدرآباد دكن، 1398 ق / 1978 م؛ همو، مشاهیر علماءالامصار، به كوشش م. فلایشهامر، قاهره، 1379 ق / 1959 م؛ابن حجر عسقلانی، احمد، تهذیب التهذیب، حیدرآباد دكن، 1325 ق؛ ابن خالویه، حسین، مختصر فی شواذ القرآن، به كوشش برگشترسر، قاهره، 1934 م؛ ابن رستم طبری، محمد، المسترشد، نجف، كتابخانۀ حیدریه؛ ابن سعد، محمد، كتاب الطبقات الكبیر، به كوشش زاخاو و دیگران، لیدن، 1904- 1918 م؛ ابن عبدربه، احمد، العقد الفرید، به كوشش احمد امین و دیگران، بیروت، 1402 ق / 1982 م؛ ابن‌قتیبه، عبدالله، عیون الاخبار، بیروت، 1406 ق / 1986 م؛ همو، المعارف، به كوشش ثروت عكاشه، قاهره، 1960 م؛ ابن مجاهد، احمد، السبعة، به كوشش شوقی ضیف، قاهره، 1972 م؛ ابن مغازلی، علی، مناقب علی بن ابی طالب (ع)، بیروت، 1400 ق؛ ابن‌ندیم، الفهرست؛ ابوداوود سجستانی، سلیمان، سنن، به كوشش محمد محیی‌الدین عبدالحمید، قاهره، داراحیاء السنة النبویه؛ ابوشامۀ مقدسی، عبدالرحمان، المرشد الوجیز، به كوشش طیار آلتی قولاج، آنكارا، 1406ق / 1986 م؛ ابوعبید بكری، عبدالله، معجم ما استعجم، به كوشش مصطفى سقا، بیروت، 1403 ق / 1983 م؛ ابوعمرو دانی، عثمان، التیسیر، به كوشش اتو پرتسل، استانبول، 1930 م؛ ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، قاهره، 1285 ق؛ ابونعیم اصفهانی، احمد، حلیة الاولیاء، قاهره، 1351 ق / 1932 م؛ اجازات الائمة الزیدیة، تصویر نسخۀ خطی كتابخانۀ قاضی محمد علی اكوع در تعز یمن، شم‍ 239؛ احمد بن حنبل، مسند، قاهره، 1313 ق؛ الاختصاص، منسوب به شیخ مفید، به كوشش علی‌اكبر غفاری، قم، منشورات جماعة المدرسین؛ اخفش، سعید، معانی القرآن، به كوشش عبدالامیر محمد امین ورد، بیروت، عالم الكتب؛ اخوتبوك، عبدالوهاب، «احادیثی منتخب از مسند»، همراه مناقب ... (نك‍ : هم‍ ، ابن مغازلی)؛ بخاری، محمد، التاریخ الكبیر، حیدرآباد دكن، 1398 ق / 1978 م؛ همو، صحیح، استانبول، 1315ق؛ بسوی، یعقوب، المعرفة و التاریخ، به كوشش اكرم ضیاء عمری، بغداد، 1975-1976 م؛ بلاذری، احمد، انساب الاشراف، به كوشش احسان عباس، بیروت، 1400 ق / 1979 م؛ همو، فتوح البلدان، به كوشش رضوان محمد رضوان، بیروت، 1398 ق / 1978 م؛ بنا، احمد، اتحاف فضلاء البشر، به كوشش شعبان محمد اسماعیل، قاهره، 1407 ق / 1987 م؛ بیهقی، احمد، السنن الكبرى، حیدرآباد دكن، 1355 ق؛ ترمذی، محمد، سنن، به كوشش احمد محمد شاكر و دیگران، قاهره، 1357 ق / 1938 م به بعد؛ خطیب بغدادی، احمد، تاریخ بغداد، قاهره، 1349 ق؛ همو، تقیید العلم، به كوشش یوسف عش، قاهره، 1974 م؛ همو، شرف اصحاب الحدیث، به كوشش محمد سعید خطیب اوغلی، آنكارا، 1971 م؛ خوارزمی، موفق، المناقب، نجف، 1385 ق / 1965 م؛ دارمی، عبدالله، سنن، دمشق، 1349 ق؛ دمیری، محمد، حیاة الحیوان، قاهره، مكتبة مصطفی البابی؛ ذهبی، محمد، سیراعلام النبلاء، به كوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، 1405 ق / 1985 م؛ همو، میزان الاعتدال، به كوشش علی محمد بجاوی، قاهره، 1382 ق / 1963 م؛ رودانی، محمد، صلة الخلف، به كوشش محمد حجی، بیروت، 1408 ق / 1988 م؛ سرخسی، محمد، المبسوط، قاهره، مطبعة الاستقامه؛ سلمی، محمد، طبقات الصوفیة، به كوشش پدرسن، لیدن، 1960 م؛ سیوطی، الدر المنثور، قاهره، 1314 ق؛ طبری، محمد، «المنتخب من كتاب ذیل المذیل»، ضمیمۀ تاریخ طبری، به كوشش دخویه، لیدن، 1964 م؛ طحاوی، احمد، اختلاف الفقهاء، به كوشش محمد صغیر حسن معصومی،اسلام‌آباد، 1391 ق؛ طوسی، محمد، الخلاف، تهران، 1377 ق؛ همو، رجال، به كوشش محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف، 1381 ق / 1961 م؛ همو، الغیبة، نجف، 1323 ق / 1905 م؛ عجلی، احمد، تاریخ الثقات، به كوشش امین قلعجی، بیروت، 1405 ق / 1984 م؛ فرات كوفی، تفسیر، نجف، 1354 ق؛ فضل بن شاذان، الایضاح، بیروت، 1402 ق / 1982 م؛ قرآن كریم؛ قسطلانی، احمد، لطائف الاشارات، به كوشش عامر سید عثمان و عبدالصبور شاهین، قاهره، 1392 ق / 1972 م؛ مزّی، یوسف، تهذیب الكمال، به كوشش بشار عواد معروف، بیروت، مؤسسة الرساله؛ مسلم بن حجاج، صحیح، به كوشش محمد فؤاد عبدالباقی، قاهره، 1955 م؛ مفید، محمد، امالی، به كوشش استاد ولی و غفاری، قم، 1413 ق؛ همو، الجمل، قم، 1413 ق؛ نحاس، احمد، اعراب القرآن، به كوشش زهیر غازی زاهد، بیروت، عالم الكتب؛ نسایی، احمد، سنن، قاهره، 1348 ق؛ نصر بن مزاحم، وقعة صفین، به كوشش عبدالسلام محمد هارون، قاهره، 1382ق؛ یحیی بن معین، التاریخ، به كوشش احمد محمود نور سیف، مكه، 1399 ق / 1979 م؛ یعقوبی، احمد، تاریخ، بیروت، 1379 ق / 1960 م؛ نیز:

Bergsträsser, G. and O. Pretzl, «Die Geschichte des Korantexts», Geschichte des Qorāns, Leipzig, 1938; Blachère, R., Introduction au Coran, Paris, 1959; Pretzl, O.,«Die Wissenschaft der Koranlesung», Islamica, 1934, vol. VI.
احمد پاكتچی