اصحاب فیل

اَصْحابِ فیل، عنوان قومی كه یاد آن تنها یك بار در سورۀ مكی فیل آمده، و داستان آن در روایات و تفاسیر با حملۀ ابرهه به مكه مربوط شده است. در قرآن كریم بدون هیچ گونه توضیح و تفسیری دربارۀ این قوم، چنین می‌یابیم كه خداوند، به سبب نیرنگ این قوم، پرندگانی را كه از آنان به ابابیل یاد شده، فرو فرستاد كه با پرتاب كردن سنگهایی از «سجیل» آنان را از میان ببرند (فیل / 105 / 1-5). آنچه در مقام تفصیل در روایات بازتاب یافته، پرداختهایی داستانی از واقعه‌ای تاریخی است كه در فاصلۀ زمانی نه چندان دور از ظهور اسلام رخ داده بوده است (نك‍ : ه‍ د، ابرهه). این روایات اگرچه در چهارچوب داستان با یكدیگر سازگارند، اما در جزئیات تفاوتهایی دارند.
در روایات از اصحاب فیل به عنوان قومی مهاجم از جنوب به حجاز یاد شده است كه هدف ویران كردن خانۀ كعبه را داشتند و شخصی به نام ابرهه، حاكم مسیحی یمن فرمانروای آنان بوده است. در منابع روایی آلودن یا خراب كردن كلیسای قُلَیِّس كه ابرهه آن را بنیاد نهاده بود (نك‍ : ابن اسحاق، 60-61؛ طبری، 30 / 193)، و گاه كشته شدن فرماندار او بر مكه به نام محمد بن خزاعی (نك‍ : همو، 30 / 194)، انگیزۀ این هجوم معرفی شده است. سپاه اصلی اصحاب فیل سربازان مهاجر از حبشه و گروهی از یمنیان بوده‌اند، اما چنانكه در روایات آمده است، بسیاری از مردم قبایل منطقه، چون اشعریان، عك و خثعم، به آنان پیوسته بودند.
در آغاز ماجرا، چنین آمده است كه مردی یمنی به نام ذونفر كه با مقاصد ابرهه مخالف بود، گروهی را گرد آورد و به مبارزه پرداخت، اما دیری نپایید كه شكست خورد و به اسارت درآمد و یارانش پراكنده شدند. ابرهه در پی امان‌خواهی ذونفر، از خون او درگذشت و در خیل لشكریانش جای داد (ابن اسحاق، طبری، همانجاها). پس از آنكه اصحاب فیل به سوی مكه روی آوردند، در مسیر خود به سرزمین خثعم (مابین نجران و طایف) پای نهادند و در آنجا با گروهی به فرماندهی نهفیل بن حبیب مواجه شدند و خثعمیان شكست یافتند، اما ابرهه آنان را بخشود و نفیل كه سركردگی دو قبیلۀ مهم شهران و ناهس از خثعم را بر عهده داشت، در كنار سرداران ابرهه جای گرفت (ابن هشام، 1 / 47- 49؛ طبری، همانجا).
با رسیدن لشكر اصحاب فیل به طایف، رئیس شهر، مسعود بن مُعَتَّب ثقفی، نزد آنان آمد و مردم شهر خویش را پرستندۀ بت لات معرفی كرد و صلح‌طلبی مردمش را یادآور شد. او حتى برای نشان دادن حسن نیت خویش، مردی از مردم طایف به نام ابورغال (ه‍ م) را به عنوان راهنما در اختیار مهاجمان قرار داد (نك‍ : همانجا؛ قس: ابن اسحاق، 62، كه نام راهنما را نفیل ضبط كرده است).
لشكر فیل داران با گذر از طایف، به مُغَمَّس، مكانی در نزدیكی مكه رسید (ابن هشام، طبری، همانجاها) و در آنجا اردو زد. ابرهه گروهی را به سركردگی اسود بن مقصود حبشی، به عنوان پیش قراول به مكه روان ساخت و اسود در بازگشت، آزوقه و حشمی فراوان غارت كرده، به اردو رسانید و در میان احشام ربوده شده، رمه‌ای از شتران عبدالمطلب جد نبی اكرم (ص) نیز وجود داشت. باری دیگر، فرمانده اصحاب فیل سفیری به نام حُناطۀ حمیری را نزد عبدالمطلب، سید و بزرگ مكیان فرستاد تا به او و مردمانش اطمینان دهد كه جانشان در امان خواهد بود و هدف مهاجمان تنها از بین بردن كعبه است. اما عبدالمطلب در پاسخ سفیر، یادآور شد كه پروردگار، خود كعبه را نگاه خواهد داشت (ابن هشام، 1 / 49-50؛ طبری، همانجا).
عبدالمطلب به عنوان پس گرفتن شتران به غارت رفتۀ خویش، ذونفر، یكی از دوستان قدیم خود را كه اكنون از سپاهیان ابرهه بود، به میانجی‌گری واداشت. ذونفر نیز دوست خود انیس، فیل‌بان لشكر را به عنوان واسطه‌ای برای حل مشكل نامزد كرد و انیس ملاقاتی را میان عبدالمطلب و ابرهه ترتیب داد. ابرهه عبدالمطلب را بسیار گرامی داشت و با او به گفت‌وگو پرداخت. عبدالمطلب با اطمینان خاطر و با تمسك به تعبیری ظریف، ابرهه را چنین مخاطب ساخت كه وی صاحب شتران است و كعبه هم خداوندی دارد و هـر خداوندگاری داشته‌های خویش را نگاه می‌دارد (نك‍ : ابن هشام، 1 / 50-51؛ طبری، 30 / 195؛ ثعلبی، 441-442؛ راوندی، 1 / 114). در برخی از روایات چنین آمده است كه در این دیدار، دو تن از سران بنی كنانه و هذیل، به نامهای یعمَر ابن نُفاثه و خویلد بن واثله، با عبدالمطلب همراه بودند. آنانكه هدف ابرهه را از لشكركشی به درستی نمی‌شناختند، ثلثی از اموال تهامه را به او پیشنهاد كردند تا از تصمیم خود صرف‌نظر كند و مكه را واگذارد (ابن هشام، 1 / 51-52؛ طبری، 30 / 195).
مردم مكه در مقابله با سپاه اصحاب فیل، چون توان مقاومت و رویارویی با ایشان را در خود نمی‌دیدند، به كوههای پیرامون پناه بردند (ابن هشام، 1 / 35؛ راوندی، 1 / 114). در این میان، عبدالمطلب در مكه ماند و در كعبه به نیایش پرداخت تا پروردگار، مكیان را از گزند مهاجمان برهاند (ابن هشام، 1 / 52؛ حمیری، 133). در روایات سروده‌ای با مضمونی دعاگونه برای پیروزی بر دشمنان، نیز به عبدالمطلب نسبت داده شده كه در آن با اشاره به صلیب، مسیحی بودن اصحاب فیل نمایانده شده است (نك‍ : ابن هشام، همانجا). آمده است كه پس از نیایش عبدالمطلب، او نیز شهر را ترك گفت و به بالای كوهی برآمد و همگی منتظر شدند تا ابرهه چه خواهد كرد (همو، 1 / 53).
آنگاه كه اصحاب فیل برای حمله آماده می‌شدند، نفیل بن حبیب نزد بزرگ‌ترین فیل سپاه، موسوم به محمود ــ كه از آنِ سركردۀ لشكر بود ــ رفت. در روایات، داستان بدین صورت ادامه می‌یابد كه نفیل، فیل را خطاب كرده، با یادآوری حرمت سرزمین مكه، او را از یاری رساندن به مهاجمان بازداشت (همو، 1 / 54؛ طبری، 30 / 196). در برخی از روایات چنین آمده است كه سخن گفتن با فیل، توسط عبدالمطلب و هنگامی كه از نزد ابرهه خارج می‌شده، صورت گرفته بوده است (كلینی، 1 / 447- 448؛ قمی، 2 / 442-443؛ نیز نك‍ : مسعودی، 89، كه از كرنش فیل به وی به سبب نور محمدی سخن به میان آورده است). زمانی كه اصحاب فیل خواستند فیلها را برای حمله به سوی مكه روان سازند، هر چه تلاش كردند، نتوانستند آن فیل عظیم الجثه و به تبع وی دیگر فیل‌ها را از جا بجنبانند. گویند آن حیوان به هر سویی مگر مكه حركت می‌كرد (ابن‌اسحاق، 63؛ ابن هشام، كلینی، همانجاها). در همین زمان مرغانی از سوی دریا به سمت ایشان حمله‌ور شدند كه در روایات با ابابیل قرآنی یكی دانسته شده‌اند. برپایۀ روایات این پرندگان كه هر كدام سنگهایی در پنجه‌هایشان و سنگی در منقار داشتند، به سپاه اصحاب فیل حمله‌ور شدند و با پرواز بر بالای سر مهاجمان و پرتاب سنگها، آن سپاه را درهم شكستند (ابن اسحاق، 63-64؛ طبری، 30 / 193، 196). گویند بر روی هر سنگ نام هر یك از آنان نوشته شده بود كه با اصابت آن بدنهایشان شكافته می‌شد (ثعلبی، 444؛ سیوطی، 8 / 633). گفتنی است كه این پرندگان و سنگها، ابابیل و سجیل، در میان مفسران و راویان موضوعیتی ویژه یافته، و به وصف و ذكر ویژگیهای آنها پرداخته شده است (مثلاً نك‍ : همو، 8 / 631-633).
برپایۀ روایات، به هنگام حملۀ پرندگان، ابرهه با تنی زخمی از مهلكه گریخت و چون به یمن رسید، در نتیجۀ زخمها بدنش پاره پاره شد، سینه‌اش شكافت و به وضعی فجیع جان داد (ابن اسحاق، 64؛ ابن هشام، 1 / 55-56؛ طبری، 30 / 196). در روایتی دیگر آمده است كه او توانست جان سالم به در برده، به سوی یمن فرار كند. در این میان پرنده‌ای كه مسئول كشتن ابرهه بود، وی را دنبال می‌كرد و آنگاه كه ابرهه نزد نجاشی رسید، پس از بازگو كردن چگونگی نابود شدن لشكرش توسط مرغان، پرندۀ مأمور با پرتاب سنگ او را كشت و نجاشی شاهد مرگ وی بود (ثعلبی، 446). بدین ترتیب سپاه فیل داران كه قصد از بین بردن كعبه را در سر می‌پروراندند، ناكام ماندند. در برخی از روایات همچون روایت عكرمه و نیز در حدیثی از امام صادق (ع)، دربارۀ مرگ اصحاب فیل پس از برخورد سنگها، نه از دریده شدن بدنشان، بلكه ابتلا به بیماریهایی ازجمله آبله و حصبه سخن گفته شده است و عملاً با بیماریهای واگیردار كه ظاهراً در عام الفیل شیوع پیدا كرده بود، پیوند خورده است (نك‍ : ابن اسحاق، 65؛ طبری، 3 / 193، 196؛ قمی، 2 / 444).
در روایاتی گوناگون، با مبدأ تاریخ قرار دادن این حمله و یاد كردن آن با نام عام الفیل، به علت نزدیكی زمانی این رخداد با تولد حضرت رسول (ص) و ظهور اسلام، تولد آن حضرت در عام الفیل ذكر گردیده، حتى شكست اصحاب فیل، به عنوان معجزۀ نبی اكرم (ص) دانسته شده است (ابن اسحاق، 66؛ كلینی، 1 / 439؛ ابونعیم، 1 / 144). در این میان برخی همچون مقاتل و هشام كلبی با پذیرفتن فاصله‌ای زمانی میان این دو رخداد، تولد پیامبر اسلام (ص) را 23 تا 40 سال پس از عام الفیل گفته‌اند (نك‍ : ثعلبی، همانجا؛ قرطبی، 20 / 194).

مآخذ

ابن اسحاق، محمد، السیر و المغازی، به كوشش سهیل زكار، بیروت، 1398 ق / 1978 م؛ ابن هشام، عبدالملك، السیرة النبویة، به كوشش مصطفى سقا و دیگران، 1355 ق / 1936 م؛ ابونعیم اصفهانی، احمد، دلائل النبوة، به كوشش محمد رواس قلعه‌جی و عبدالبر عباس، بیروت، 1406 ق / 1986 م؛ ثعلبی، احمد، قصص الانبیاء، بیروت، دارالرائد العربی؛ حمیری، عبدالله، قرب الاسناد، تهران، مكتبة نینوی الحدیثه؛ راوندی، سعید، الخرائج و الجرائح، قم، 1409 ق؛ سیوطی، الدر المنثور، بیروت، 1403 ق / 1983 م؛ طبری، تفسیر؛ قرآن كریم؛ قرطبی، محمد، الجامع لاحكام القرآن، بیروت، 1967 م؛ قمی، علی، تفسیر، به كوشش طیب موسوی جزائری، نجف، 1387 ق؛ كلینی، محمد، الكافی، به كوشش علی‌اكبر غفاری، تهران، 1388 ق؛ مسعودی، علی، اثبات الوصیة، نجف، كتابخانۀ حیدریه.

فرامرز حاج‌منوچهری