تاتریک

تاتِریک، یا تاته‌ریخ، گونه‌ای بازی و سرگرمی یک یا چند نفره که از دیرباز در مناطق مختلف کشور با اندکی تفاوت انجام می‌گیرد.
واژۀ تاتریک که بر این بازی اطلاق می‌شود، در زبان کردی به معنای سنگ پهن و نازک که بر روی آب اندازند، آمده است. چنین سنگی را تابه‌ره (تابره) و سواپ نیز می‌گویند (شرفکندی، 139). در کردی کرمانشاهی پرتاب سنگ صاف و نازک بر روی آب با جهش متوالی را تاته‌تاریخ گویند (درویشیان، 134). تاتریک در فرهنگ لری نیز در همین معنا به کار رفته است (ایزدپناه، 25). در واژه‌نامۀ سکزی از این واژه به عنوان «تَری‌که» یاد شده است (محمدی، 114). چنین می‌نماید که ریختهای متفاوت این کلمه در زبانها و گویشهای مختلف اقوام ایرانی، از واژۀ تاتَری گرفته شده که درواقع از انواع استخراج لعل است، به این صورت که میان سنگ‌ریزه‌ها و خاکهای حاصل از شکستگیهای کوهستانها که بر اثر زلزله یا سیل به وجود می‌آیند، برای به دست آوردن لعل جست‌وجو می‌کنند ( لغت‌نامه ... ).

 شرح بازی

بازی تاتریک به صورت نوعی بازی دو یا چند نفره و گاه سرگرمی‌ای یک نفره انجام می‌گیرد. ملزوماتِ انجام دادن این بازی وجود آب گسترده و سنگهای صاف و پهن است. بازی بدین‌سان انجام می‌گیرد که رهگذران و عابران ــ به ویژه در مناطق غرب و جنوب کشور ــ به هنگام رسیدن بر لب رودخانه یا دریاچه، سنگهای نازک و پهن موسوم به تاتریک را برداشته و آن را با شدت و به صورت افقی به گونه‌ای بر سطح آب می‌اندازند که با جهشهای متوالی دوایری را ایجاد و عرض رودخانه را طی کند. در این صورت فردی که بتواند سنگش را چنان پرتاب کند که بیشترین پرش متوالی را داشته باشد، برندۀ بازی خواهد بود.
در پاره‌ای از مناطق غربی کشور این بازی هنگامی که به صورت انفرادی انجام می‌گیرد، با باورهایی که ریشه در گذشتۀ تاریخی اقوام ایرانی دارد، همراه است. چنان‌که در لرستان فرد به هنگام به دست گرفتن تاتریک، به نیابت و به نیت هر یک از اعضای خانوادۀ خود اقدام به پرتاب آن بر سطح آب می‌کند و در صورتی که سنگ پرتاب‌شده به هنگام برخورد با سطح آب جهش متوالی نداشته باشد و دایره‌ای درست نکند، اصطلاحاً می‌گویند: «سر عضو خانواده که به نیت او سنگ را پرتاب کرده است، مثلاً برادرم، اشکس»، یعنی شکسته شد. در آن صورت برای جبران مافات، سنگ صاف دیگری را دوباره به نیت و با ذکر آن عضو خانواده پرتاب می‌کند. گاه افراد برای سلامتِ اعضای خانوادۀ خود از نحسی فرورفتن تاتریک در آب و جهش نکردن بر سطح آب تا مدتها بر لب رودخانه مشغول پرتاب سنگ می‌شوند و این کار را آن قدر تکرار می‌کنند تا سنگ آنها دوایری را ایجاد کند و عضو خانواده از عواقب سوء این عمل در امان بماند. در مناطق کردنشین ــ به‌ویژه روستاهای روانسر ــ بر این باورند کودکی که این بازی را انجام می‌دهد، به ازای دوایر متعددی که از جهش سنگش در سطح آب پدیدار شده، به هنگام بازگشت به منزل هدایا و خوراکیهایی را از دست مادرش دریافت خواهد کرد (تحقیقات ... ).
این بازی در میان مردم سیستان و بلوچستان به «تَرْتَری‌کو» و «خشک‌تَری‌که» موسوم است. در آنجا انجام دادن بازی بدین ترتیب است که اگر سنگ پرش متوالی داشته، «خشک‌تری‌که» شده است و اگر برعکس، سنگ در اولین برخورد با سطح آب در آن فرورود، «ترتری‌که» شده است (محمدی، همانجا).
برای شروع این بازی دو بازیکن کنار آب می‌ایستند و آن‌که می‌خواهد سنگ را پرتاب کند، خطاب به رقیب بازی‌اش می‌گوید: «ترتری‌که یا خشک‌تری‌که؟»، و حریف نیز بنا به حدس خویش یکی از آن دو را برمی‌گزیند. در صورتی که حدس او درست باشد، وی برندۀ بازی خواهد بود، در غیر این صورت، پرتاب‌کنندۀ سنگ برنده محسوب می‌شود. غالباً در این بازی حریف در جواب پرتاب‌کننده می‌گوید: «ترتری‌که»، یعنی سنگ تو در آب فرومی‌رود و تو مهارت پرش دادن سنگ بر روی آب را نداری. این بازی حالتهای دیگری نیز دارد؛ در یک نوع از آن، برندۀ بازی کسی است که سنگش بیشتر و بلندتر بپرد و نوع دیگرِ «خشک‌تری‌که» حالتی از بازی است که سنگ پرتاب‌شده در آخرین پرش از روی آب در خشکی آن سوی روخانه فرود آید و نوعی از «ترتری‌که» حالتی است که سنگ در پرشهایش به خشکی و انتهای آب نرسد. بازیکنی مهارت بیشتری دارد که سنگ را با پرشهای بیشتر و ممتدتر، از سطح رودخانه به خشکی برساند (همو، 114-115).
بازی «سنگ پراندن» که در آبادۀ فارس بیشتر بر روی چاله‌های آب باران انجام می‌گیرد، همانندی بسیاری با تاتریک دارد (نک‍ : قزل ایاغ، 406). در مناطق غرب و جنوب کشور بازیکنان به هنگام پرتاب سنگ به امید آنکه سنگ پرتابی‌شان بیشترین جهش را داشته باشد، چنین می‌گویند: «تاتری صد تاتری هزاروسیصد تاتری» (تحقیقات).
این بازی در میان عشایر بختیاری به نام «تی‌تِنا»، و در میان اعـراب خـوزستان بـه «گَشاطه» ــ که همان معنای سنگ پهن و نازک از آن مستفاد می‌شود ــ موسوم است (تحقیقات).
در بندر ماهشهر این بازی «اُخِرَکْ چَنْ اُخِرَک» نام دارد، که به این معنی است که سنگ چند بار با آب تماس پیدا می‌کند؟ برای شروع، یکی از بازیکنان از دیگران می‌پرسد: «اخرک چن اخرک؟»؛ دیگران معمولاً عدد کمی را بر زبان می‌آورند، مثلاً می‌گویند: «دو اخرک». سپس فرد سؤال‌کننده سنگ خود را بر روی آب پرتاب می‌کند. در بوشهر این بازی به ویژه در غروب سیزده‌به‌در و در کنار دریا صورت می‌گیرد.
در قم به این بازی «تیلوتیلو» می‌گویند. پرتاب‌کنندۀ سنگ می‌گوید: «تیلو تیلو چَن تا تیلو؟»، دیگری مثلاً می‌گوید: «پَنش تا تیلو». اگر سنگ 5 بار یا بیشتر به آب برخورد کند، پرتاب‌کننده برنده می‌شود، ولی اگر کمتر برخورد کند، پرتاب‌کننده باخته است.

مآخذ

ایزدپناه، حمید، فرهنگ لری، تهران، 1343 ش؛ تحقیقات میدانی مؤلف؛ درویشیان، علی‌اشرف، فرهنگ کردی کرمانشاهی، تهران، 1375 ش؛ شرفکندی، عبدالرحمان، فرهنگ کردی ـ فارسی، تهران، 1369 ش؛ قزل‌ایاغ، ثریا، راهنمای بازیهای ایران، تهران، 1379 ش؛ لغت‌نامۀ دهخدا؛ محمدی خمک (سکایی سیستانی)، جواد، واژه‌نامۀ سکزی، تهران، 1379 ش.

محمدعلی جودکی