چای کوهی

چای کوهی \ čāy-e kūhī\ ، گیاهی چندساله، علفی، عموماً خودرو و از گیاهان دارویی که بیشتر در مزارع گندم و جنگلهای تُنُک می‌روید. 
این گیاه در طب سنتی با نامهایی چون هیوفاریقون، داذی رومی و گل هزارچشم شناخته می‌شود و از دیرباز در ایران و سرزمینهای اروپایی و آمریکایی مصارف خوراکی و دارویی داشته است (خوش‌بین، 2/ 11؛ میرحیدر، 5/ 282؛ بیرونی، 631). بلندی گیاه چای کوهی به حدود نیم‌متر می‌رسد و برگهای آن روبه‌روی هم و به صورت جفت به ساقه چسبیده‌اند. بر روی این برگها که به شکل بیضی نسبتاً درازند، صدها نقطۀ شفاف شبیه سوراخ قرار دارد که در آنها غده‌هایی حاوی مایع و شیرۀ قرمزرنگی وجود دارد. 
گلهای چای کوهی، معطر و به رنگ سفید یا زرد است که در ماههای اردیبهشت تا مهر در نوک ساقه به شکل مجتمع دیده می‌شوند. میوۀ این گیاه کپسول‌مانند است که در داخل آن تخمهای گیاه جای دارند. از نظر ترکیبات شیمیایی، مهم‌ترین مواد شیمیایی تشکیل‌دهندۀ چای کوهی، هایپرین و هایپریسین است و جز آنها، تانن و اسید نیکوتینیک نیز در ترکیبات چای کوهی وجود دارند (خوش‌بین، 2/ 11-12؛ میرحیدر، 5/ 282-284؛ جرجانی، 1/ 297؛ ابن‌سینا، 2/ 126). 
این گیاه در ایران در دامنه‌های کوههای البرز، کرج، چالوس، استان مازندران و غرب کشور به مقدار زیادی می‌روید و در کوههای شهرستان شمیران در بلندیهای میان 000‘2 تا 000‘4متری از سطح دریا یافت می‌شود. براساس منابع طب گیاهی، از چای کوهی به صورتهای خشک‌شده، جوشانده، عصاره، کپسول، روغن و تنتور استفاده می‌شود (خوش‌بین، 2/ 12؛ میرحیدر، 5/ 283). 
از دیدگاه طب سنتی ایران، چای کوهی دارای طبیعتی گرم و خشک است. مایع قرمزرنگ موجود در برگهای چای کوهی با فشار دادن برگها خارج شده و برای التیام زخمها و درمان سوختگیها به کار می‌رود (خوش‌بین، همانجا؛ میرحیدر، 5/ 284؛ عقیلی، 894؛ جرجانی، همانجا؛ رازی، 21/ 412؛ ابن‌سینا، همانجا). 
چای کوهی ضد کرم معده و روده است، خاصیت ادرارآور و برطرف‌کنندۀ حبس ادرار دارد، قاعده‌آور است و عادت ماهانه را منظم می‌کند، برای درمان کزاز مفید است، و گرفتگی صدا را باز می‌کند و خلط‌آور است. 
دم‌کردۀ برگ چای کوهی یا تنتور و عصارۀ آن برای درمان سیاتیک، نقرس و سردرد مؤثر است. پودر برگ این گیاه مـوجب التیـام زخمهای عمیق می‌شود و برای بهبود اسهال و اسهال خونی سودمند است. روغن 
چای کوهی که از ترکیب گل آن با روغن زیتون به دست می‌آید، برای درمان تشنج مفید است. این گیاه به درمان بیماریهای کبدی و بیماریهای اعصاب و روان کمک می‌کند، تورم ریوی و خون‌ریزی ریه را متوقف می‌سازد، تمیزکنندۀ کبد است، سنگ کلیه را از بین می‌برد، برای بهبود آسم، تنگی نفس، درد صورت و سینه تأثیر دارد، و برای شکستگی استخوان و ضرب‌دیدگی عضلات و استخوان، دارویی مفیدی است (خوش‌بین، 2/ 13؛ میرحیدر، 5/ 289؛ نفیسی، 283؛ عقیلی، 893؛ جرجانی، همانجا). 
چای کوهی تقویت‌کنندۀ میل جنسی است، برای درمان بیماری مننژیت و نیز فلج به کار می‌رود، و سرماخوردگی و سیاه‌سرفه را از بین می‌برد. از این گیاه برای تسکین درد پشت و گردن و خشکی گردن استفاده می‌شود. نیز برای کم‌خونی مفید است، به برطرف کردن قولنج کبدی، ریوی و زردی کمک می‌کند، و ضد افسردگی و بی‌خوابی است. چای کوهی همچنین برای درمان تب و نیش سمی حشرات به کار می‌رود. کسانی که از چای کوهی استفاده می‌کنند، بهتر است از مصرف گوشتهای کنسروشده، شکلات و خوراکهای شور پرهیز کنند (خوش‌بین، 2/ 14؛ میرحیدر، 5/ 290؛ رازی، همانجا). 

مآخذ

ابن‌سینا، قانون، ترجمۀ عبدالرحمان شرفکندی، تهران، 1370 ش؛ بیرونی، ابوریحان، الصیدنة، به کوشش عباس زریاب، تهران، 1370 ش؛ جرجانی، اسماعیل، الاغراض الطبیة، به کوشش حسن تاج‌بخش، تهران، 1384 ش؛ خوش‌بین، سهراب، گیاهان معجزه‌گر، معرفی 250 گیاه دارویی، تهران، 1389 ش؛ رازی، محمد بن زکریا، الحاوی، ترجمۀ سلیمان افشاری‌پور، تهران، 1384 ش؛ عقیلی علوی شیرازی، محمدحسین، «مخزن الادویه»، همراه اختیارات بدیعی، تهران، 1371 ش؛ میرحیدر، حسین، معارف گیاهی، تهران، 1373 ش؛ نفیسی، علی‌اکبر، پزشکی‌نامه، تهران، 1355 ش.

علیرضا بنی‌جانی