آلِ آقا، خاندانی از عالمان دینی، شیعی امامی، مشهور به علم و ادب از سدۀ ۱۲ تا ۱۴ق / ۱۸ تا ۲۰م در ایران. شهرت افراد این خاندان به آل آقا بدین جهت است که منتسب به «آقا محمدباقر وحید بهبهانی» (ح ۱۱۱۶-۱۲۰۵ق / ۱۷۰۴-۱۷۹۱م) بوده (نک : وحید بهبهانی) و از این‌رو، گاه بهبهانی خوانده شدهاند. برخی از اینان که در کرمانشاه و نهاوند اقامت داشتهاند به کرمانشاهی و نهاوندی شهرت یافتهاند (آیتالله مرعشی، ۵ / ۳۰۴؛ دوانی، ۲۷۵، ۳۳۳، ۳۵۴). برخی از افراد این خاندان نیز در تهران، قم، نجف و کربلا ساکن بودهاند. شخصیتهای بنام این خاندان بدین قرارند:
۱. آقامحمدعلی بن آقامحمدباقر بهبهانی کرمانشاهی (۱۱۴۴-۱۲۱۶ق / ۱۷۳۱-۱۸۰۱م) فقیه، اصولی، مفسر، متکلم و ادیب. وی در کربلا زاده شد و به اتفاق پدر به به بهبهان رفت و مقدمات علوم را در این شهر نزد وی آموخت، سپس همراه او عازم عتبات گشت و دورۀ فقه و اصول را نزد پدر و دیگر عالمان آنجا گذراند و به مقام اجتهاد نائل آمد. در ۱۱۸۶ق / ۱۷۷۲م عازم حج شد و در مدینه ماندگار شد و به تدریس مذاهب اربعه پرداخت و ۲ رساله به نام اُمُّالقُرى دربارۀ تاریخ مکه و مدینه نوشت (بهبهانی، ۴۱، ۴۲). وی پس از ۲ سال به عتبات برگشت، ولی به علت شیوع بیماری وبا در آن دیار، همراه خانوادهاش به ایران مراجعت کرد و در کرمانشاه سکونت گزید و به تدریس و ترویج احکام دین پرداخت (رازی، ۶ / ۳۵۶). عالمان بزرگی در درس او شرکت کردند و به مراحل عالی فقاهت رسیدند، ازجمله شیخ جعفر کاشف الغطاء، سیدعلی طباطبایی، میرزاابوالقاسم مشهور به میرزای قمی، میر عبداللطیفخان شوشتری، ملاعباسعلی کَزّازی کرمانشاهی، میرزامحمد اَخباری، فرزندانش آقامحمدجعفر و احمد کرمانشاهی و بالاخره از همه برجستهتر سیدمحمدمهدی طباطبایی معروف به بحرالعلوم را میتوان نام برد (بهبهانی، ۴۳؛ دوانی، ۲۲۷؛ معلم حبیب‌آبادی، ۲ / ۵۶۶). او مخالف سرسخت اخباریان و صوفیان بود، و این مخالفت به قتل معصوم علیشاه دکنی و مظفر علی کرمانی انجامید (شروانی، ۸۳۴).
آثار
از کتابهای آقامحمدعلی فقط مقامعالفضل در ۱۲۷۵ و ۱۳۱۶ق / ۱۸۵۹ و ۱۸۹۸ به چاپ رسیده است. دیگر آثار او اینهاست:
۱. الاجاره، در فقه به عربی، در کتابخانۀ آیتالله مرعشی و آستان قدس؛ ۲. اصول دین، مسجد اعظم (قم)، ۳. افضلیت حَسَنین، فارسی، شورای ملی (سابق)؛ ۴. تحفةالابرار، فارسی، آستان قدس؛ ۵. حاشیة الروضة البهیة فی شرح اللعمة الدمشقیة، در فقه به عربی، در آستان قدس؛ ۶. خیراتیه، فارسی، در رد صوفیه، کتابخانۀ مرکزی، دانشکدۀ الٰهیات تهران و موزۀ بریتانیا؛ ۷. رد شبهات کفار، فارسی، در کلام، مسجد اعظم (قم)؛ ۸. رسالۀ عرفانی مذهبی، فارسی، سپهسالار (سابق)؛ ۹. رغاید و غراید، فارسی، در کلام، کتابخانۀ مرکزی؛ ۱۰. سفینةالنجاة، فارسی، در شرح حال حضرت زهرا(ع)، کتابخانۀ ملی و شورای ملی (سابق)؛ ۱۱. سُنّةالهدایة لهدایةالسُنّة، فارسی، آستان قدس، کتابخانۀ مرکزی، آیتالله مرعشی، مسجد اعظم (قم)، ملی و ملک؛ ۱۲. صیغالنکاح، در فقه به عربی، شورای ملی (سابق)؛ ۱۳. فائدة فی مصرف ردالمظالم، فارسی، سپهسالار (سابق)؛ ۱۴. فتّاح المجامع، شرحی است بر مفاتیح الشرائع فیض کاشانی، ناتمام، که به نام مفتاح المجامع بمفاتیح الشرائع نیز یاد شده است، در فقه به عربی، شورای ملی (سابق)؛ ۱۵. الفذالک فی شرح المدارک والمسالک، در فقه، آیتالله مرعشی و گوهرشاد (مشهد)؛ ۱۶. قطع القال والقیل فی انفعال الماء القلیل، یا قطع المقال فی نصرة القول بالانفعال، در فقه به عربی، دانشکدۀ الٰهیات تهران، شورای ملی (سابق)، کتابخانۀ مرکزی؛ ۱۷. لامعةالانوار، فارسی، کتابخانۀ محمدعلی خوانساری در نجف؛ ۱۸. مخزنالاسرار الفقهیة فی شرح معضلات اللمعة الدمشقیة، در فقه، به عربی، کتابخانۀ مرکزی؛ ۱۹. مساحةالبلاد، فارسی، دانشکدۀ حقوق و آستان قدس؛ ۲۰. مشکاةالعارفین، فارسی، نسخهای از آن در نزد اصغر مهدوی، تهران؛ ۲۱. مظهر المختار فی حکم النکاح معالاعسار، در فقه به عربی، دانشکدۀ الٰهیات تهران، ۲۲. منع المنع، در حلیّت جمع بین دو زن فاطمی (دو سیده)، ردی است بر شیخ یوسف بحرانی (بحرینی) که قائل به حرمت بوده است، دانشکدۀ الٰهیات (معلم حبیب‌آبادی، ۲ / ۵۶۳، ۵۶۴؛ دوانی، ۲۸۷).
۲. آقامحمدجعفر بن آقامحمدعلی بن آقامحمدباقر بهبهانی کرمانشاهی (۱۱۷۸-۱۲۵۴ق / ۱۷۶۴- ۱۸۳۸م) فقیه، اصولی، فرزند ارشد آقامحمدعلی. وی در کربلا به دنیا آمد و همراه پدرش به ایران مراجعت کرد. پس از تحصیلات مقدماتی، فقه و اصول را نزد پدر و دیگر عالمان چون میرزای قمی و سیدعلی طباطبایی فرا گرفت. آقا محمدجعفر برای ادامۀ تحصیل به عتبات و قم سفر کرد و سرانجام در کرمانشاه سکنیٰ گزید و پس از فوت پدر رسیدگی به امور دینی و شرعی مردم آن دیار را بر عهده گرفت. آقامحمدجعفر در کرمانشاه درگذشت و در کنار آرامگاه پدر که مشهور به سرِ قبر آقاست به خاک سپرده شد (آقابزرگ، ۱(۲) / ۲۶۴؛ امین، ۹ / ۲۰۲؛ بهبهانی، ۴۶؛ قمی، فوائدالرضویه، ۴۹۹).
آثار
برخی از آثار خطی آقامحمدجعفر بدین قرار است: ۱. انیسالطلاب، در ۳ جلد، در کتابخانۀ مسجد اعظم (قم)؛ ۲. انیسالعوام، فارسی، در اصول و فروع دین، در ۴۰ فصل، دانشکدۀ الٰهیات تهران؛ ۳. تحفةالابرار، فارسی، تاریخ و حکایات، در ۳ جلد، آستان قدس، کتابخانۀ مرکزی و کتابخانۀ امیرالمؤمنین (نجف)؛ ۴. الجواهرالبهیة فی ترجمة الاحکام الالٰهیة، فارسی، در فقه، دانشکدۀ الٰهیات تهران؛ ۵. حاشیة معالمالدین، عربی، در ۲ جلد، ۲ نسخه در دانشکدۀ الٰهیات تهران؛ ۶. حاشیة وافیة الاصول، دانشکدۀ الٰهیات تهران؛ ۷. رد طریقة النجاة، فارسی، در رد صوفیان، شورای ملی (سابق) و کتابخانۀ مرکزی؛ ۸. المصابیح، در فقه به عربی، شرح المصابیح فیض کاشانی، در ۵ جلد، آیتالله مرعشی و دانشکدۀ حقوق؛ ۹. منهج السداد فی ارشادالعباد، فارسی، در اصول دین و فقه، جلد اول و پنجم آن موجود است، دانشکدۀ الٰهیات تهران و کتابخانۀ مرکزی.
۳. آقا احمد بن محمدعلی بهبهانی کرمانشاهی (۱۱۹۱-۱۲۳۵ق / ۱۷۷۷-۱۸۲۰م) فقیه، اصولی، ریاضی‌دان، فیلسوف، عارف، شاعر و از عالمان بنام آل آقا. در کرمانشاه به دنیا آمد. وی خاطرات خود را از دوران کودکی تا کهن‌سالی در کتاب معروفش، مرآتالاحوال (جهان‌نما) بیان کرده است. آقا احمد به عتبات سفر کرد و از محضر استادان و فقیهان بزرگ آن روزگار بهره گرفت (دوانی، ۳۳۸؛ قمی، الکنیٰ، ۲ / ۱۱۰). او علاوه بر تحصیل در عتبات، در قم نیز از درس میرزای قمی استفاده برد (معلم حبیب‌آبادی، ۳ / ۹۹۵). وی سفری به هندوستان کرد و از شهرهای بمبئی، کلکته، حیدرآباد، لکهنو و... دیدن کرد (کشمیری، ۳۸۲، ۳۸۳). اقامت او در هند ۵ سال به طول انجامید و در این مدت به نگارش کتاب مشغول بود. پس از بازگشت به کرمانشاه در همان‌جا وفات نمود و در جوار پدر به خاک سپرده شد (دوانی، ۳۴۱، ۳۴۲؛ معلم حبیب‌آبادی، ۳ / ۹۹۴).
آثار
برخی از آثار خطی آقا احمد اینهاست: ۱. تاریخالائمة، فارسی، انجمن آسیایی بنگال و کلکته؛ ۲. تحفةالمحبین، فارسی، نسخهای نزد مولیٰ ذاکر حسن در لکهنو و دیگری در کلکته؛ ۳. تنبیه الغافلین، کلکته؛ ۴. جوابات المسائل المرشد آبادیه، کتابخانۀ آقا فخرالدین آل آقا در کرمانشاه؛ ۵. ربیع الازهار، کتابخانۀ آقا احمد بن آقا هادی آل آقا در تهران. ۴ کتاب دیگر هم از او در کتابخانۀ آقا فخرالدین آل آقا در کرمانشاه موجود است: قوت لایموت، عقدالجواهر الحسان، فیضیه و کشفالریب والمین. مشهورترین کتاب آقا احمد مرآت الاحوال فی معرفة الرجال (جهان‌نما) است که در سفر هند در ۲ جلد نوشته شده و نسخههای خطی آن در کتابخانههای آصفیه، آیتالله مرعشی، بانکیپور، موزۀ بریتانیا، شورای ملی (سابق)، مرکزی دانشگاه تهران، ملک، ملی و نوربخش موجود است (قمی، ۱۱۰؛ دوانی، ۳۴۳؛ معلم حبیب‌آبادی، ۹۹۵-۹۹۷).
۴. آقا محمود بن آقا محمدعلی کرمانشاهی (۱۱۹۹-۱۲۶۹ق / ۱۷۸۵-۱۸۵۳م) عالم، فقیه، عارف و شاعر. در کرمانشاه زاده شد. مقدمات علوم را نزد پدر و برادرانش، آقا محمدجعفر و آقا احمد، فرا گرفت. سپس به عتبات رفت و به کسب دانش پرداخت. او برای تکمیل معلومات به شهرهای اصفهان و قم نیز سفر کرد و سرانجام مقیم تهران شد و مقامی والا یافت و در همین شهر درگذشت و در کربلا مدفون شد (اعتمادالسلطنه، ۱ / ۲۵؛ دوانی، ۳۴۸، ۳۴۹؛ معصوم علیشاه، ۳ / ۴۶۹، ۴۷۱).
آثار
برخی از تألیفات آقا محمود که همه خطی است، اینهاست:
۱. ارشادالسالک، در حج، در کتابخانۀ سپهسالار (سابق)؛ ۲. اصولالفقه، در اصول، به عربی، آیتالله مرعشی و سپهسالار (سابق)؛ ۳. اصول دین، فارسی، در کلام، سپهسالار (سابق)؛ ۴. انموذج الرجال، عربی، سپهسالار (سابق)؛ ۵. تحفةالسلاطین، مرکزی دانشگاه مسجد اعظم (قم) و مدرسۀ حجتیه (قم)؛ ۶. تحفةالملوک، در تاریخ انبیاء، سپهسالار (سابق)؛ ۷. تحفةالناصریة، در اخلاق، سپهسالار (سابق)؛ ۸. تنبیةالغافلین و ایقاظالراقدین، فارسی، در عرفان، آیتالله مرعشی، مسجد اعظم (قم) و کرمانشاه؛ ۹. الجنة الواقیة، در اصول، عربی، آیتالله مرعشی و سپهسالار (سابق)؛ ۱۰. دیوان اشعار، سپهسالار (سابق)؛ ۱۱. سبیلالرشاد، فارسی، دانشکدۀ حقوق؛ ۱۲. سبیلالنجاة، فارسی، دانشکدۀ حقوق، همدان نزد میرزا عبدالرزاق واعظ، نجف نزد سیدمحمد یزدی، ملک؛ ۱۳. شرح عکوس الشموس، در فقه به عربی، آیتالله مرعشی؛ ۱۴. عکوس الشموس، فقه استدلالی در چند جلد، ناتمام، آیتالله مرعشی، سپهسالار (سابق)؛ ۱۵. مفتاح النجاة فی شرح دعاءالسمات، فارسی، نوربخش، سپهسالار (سابق)، آستان قدس، شورای ملی (سابق) و میرزاعلی شهرستانی در کربلا؛ ۱۶. مهیجالاشواق یا معجون الهیٰ، عربی و فارسی در عرفان، آیتالله مرعشی، ملک، کتابخانۀ مرکزی، شورای ملی (سابق)، مدرسۀ آخوند همدان، ملی و سپهسالار (سابق)؛ ۱۷. النخبةالوجیزة، در فقه به عربی منظوم، سپهسالار (سابق)، آیتالله مرعشی؛ ۱۸. هدایةالطالبین و ارشادالراغبین، در کلام، فارسی، کتابخانۀ مرکزی، مسجد اعظم (قم)، و آیتالله مرعشی.
۵. آقا عبدالله بن محمدجعفر بن آقامحمدعلی بهبهانی کرمانشاهی (د ۱۲۸۹ق / ۱۸۷۲م) عالم و فقیه. در کرمانشاه میزیسته و عهدهدار امور دینی مردم آن دیار بوده است. وی در کرمانشاه درگذشت و در آرامگاه خانوادگی در کنار جد خود به خاک سپرده شد. دوانی مدفن او را کربلا میداند (ص ۳۳۶). آثاری در زمینههای مختلف علوم اسلامی داشته است که تعدادی از آنها در آتش‌سوزی خانۀ امام جمعۀ کرمانشاه که در ۱۳۳۸ق / ۱۹۲۰م اتفاق افتاد، طعمۀ حریق شد (امین، ۸ / ۷۰؛ دوانی، ۳۳۶، ۳۳۷).
آثار
برخی از آثار به جای ماندۀ او (همه خطی) اینهاست: ۱. انوارالحکمة، فارسی، در کتابخانۀ آستان قدس؛ ۲. تعارض الوکیل والموکل فی مسئلة البیع، عربی؛ ۳. حاشیة الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة، عربی؛ ۴. مسئله در تجدید غسل، فارسی؛ ۵. مسئلة فی افضاءالزوجة، عربی؛ ۶. مسئلة فیالارث، عربی؛ ۷. مسئلة فیالطلاق، عربی. این کتابها در فهرست نسخ خطی دانشکدۀ الٰهیات تهران ثبت شده است.
مآخذ
آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، طبقات اعلام الشیعه، مشهد، دارالمرتضیٰ، ۱۴۰۴ق؛ آیتالله مرعشی، فهرست خطی؛ اعتمادالسلطنه، محمدحسن خان، المآثر والآثار، به کوشش ایرج افشار، تهران، اساطیر، ۱۳۶۳ش؛ امین، محسن، اعیانالشیعه، به کوشش حسن الامین، بیروت، دارالتعارف، ۱۴۰۳ق / ۱۹۸۳م؛ بهبهانی، احمدبن محمد، مرآت الاحوال فی معرفةالرجال، نسخۀ کتابخانۀ مرکزی، دانشگاه تهران، شمـ ۲۱۷۴؛ دوانی، علی، وحید بهبهانی، تهران، امیرکبیر، ۱۳۶۲ش؛ رازی، محمدشریف، گنجینۀ دانشمندان، تهران، اسلامیه، ۱۳۵۲ش؛ شروانی، زینالعابدین، ریاضالسیاحة، تهران، انتشارات سعدی، ۱۳۳۹ش؛ قمی، شیخ عباس، فوائدالرضویة، ۱۳۶۷ق؛ همو، الکنیٰ والالقاب، تهران، مکتبة الصدر، ۱۳۹۷ق؛ کشمیری، میرزامحمدعلی، نجوم السماء فی تراجم العلماء، قم، مکتبة بصیری، ۱۳۹۴ق؛ معصوم علیشاه، محمد معصوم، طرائق الحقایق، به کوشش محمدجعفر محجوب، تهران، سنایی، ۱۳۱۸ق؛ معلم حبیب‌آبادی، میرزا محمدعلی، مکارمالآثار، اصفهان، کمال، ۱۳۶۲ش.
بخش معارف