آق حصاری، حسن بن طور

آقْ‎حِصاری، حسن ‎بن طورخان ‎بن داوود بن یعقوب، مشهور به «حسن کافی» (951-1025ق / 1544-1616م)، فقیه، ادیب و پژوهشگر. وی از مردم بوسنه (بوسنی و هرزگوین کنونی، جمهوری خودمختار در شمال یوگوسلاوی) بود. در آق حصار (از توابع بوسنی) به دنیا آمد و بیش از 20 سال منصب قضاوت آنجا را برعهده داشت و در همان شهر درگذشت. زبانهای عربی، ترکی و فارسی را نیک می‎دانست. پرهیزگار و زاهد بود و مشایخ صوفیه را دشمن می‎داشت. در جنگها به عنوان جنگاور و سخنور شرکت می‎کرد، ازجمله در جنگ اِگْری (در مجارستان) حضور داشت (1004ق / 1596م) و کتاب اصول الحِکَم فی نظام العالَم را در اثنای آن تألیف کرد. این کتاب به زبان عربی و دربارۀ چگونگی فرمانروایی و لزوم بازنگری در سازمان اداری امپراتوری عثمانی است و بزرگان ترک آن را پسندیدند و خواستار شرح آن شدند و آق حصاری در 1005ق /  1597م آن را به زبان ترکی شرح کرد. از این کتاب نسخه‎هایی در بریل، استانبول و موزۀ بریتانیا موجود است. این اثر به زبانهای ترکی (توسط خود او)، فرانسوی، آلمانی و بوسنَوی برگردانیده شده، اما تاکنون اصل و ترجمه‎های آن چاپ نشده است. برخی دیگر از آثار او بدین قرار است: 1. سمت الوصول الٰی علم الاصول (تألیف حدود 1000ق / 1592م). کتابی است مختصر، شامل یک مقدمه و 2 باب و خاتمه. مؤلف خود، آن را شرح کرده است. 2. روضات الجنات فی اصول الاعتقادات که در 1014ق / 1605م از نگارش آن فراغت یافته است. این کتاب به اشتباه به برکوی نسبت یافته است. این اثر دربارۀ مسائل کلامی و به گفتۀ نویسنده بر ضد صوفیان و دیگر بدعت‎گذاران است. نسخه‎هایی از آن در کتابخانه‎های قاهره و قوله موجود است و در 1257ق / 1841م در برلین چاپ شده است. 3. أزهار الرّوضات فی شرح روضات الجنات. وی در 1015ق / 1606م از نگارش آن فراغت یافته است. نسخه‎ای از آن در کتابخانۀ ظاهریه موجود است. این کتاب در 1258ق / 1842م در لایپزیک به چاپ رسیده است. 4. تمحیص التلخیص یا شرح التلخیص، در باب معانی و بیان. نقدی است از تلخیص المفتاح خطیب قزوینی (666-739ق /  1268- 1338م). 5. شرح مختصر قُدوری کتابی است در فروع فقه حنفی در 4 جلد. 6. شرح کافیه، نوشتۀ جمال‎الدین ابوعمرو عثمان معروف به «ابن حاجب» (570-646ق / 1174-1248م)، در نحو. 7. حدیقةالصلاة التی هی رئیس‎العبادات. 8. رساله‎ای تحقیقی دربارۀ کلمۀ «چلبی». 9. نظام العلماء الٰی خاتم الأنبیاء. وی در این کتاب سلسله مشایخ فقه خود را تا ابوحنیفه و سپس تا پیامبر اسلام(ص) آورده و شرح حال هر کدام را به شیوه‎ای نیکو نوشته است. 10. نورالیقین فی اصول‎الدین. شرحی است بر کتاب بیان‎ السّنة والجماعة معروف به عقایدالطَّحاوی نوشتۀ امام احمد بن جعفر بن حنفی (د 321ق / 933م). وی نگارش این کتاب را در 1014ق / 1605م هنگام محاصرۀ دژ استرغون (شاید استرگوم، شهری در شمال مجارستان) در دژ به پایان برده است. کتاب دربارۀ اصول عقاید اهل سنت است. 11. شرح مقدمة الزاهد، نوشتۀ شیخ احمد زاهد (د 818 ق / 1415م) که شامل 60 مسألۀ مشهور در میان شافعیان است.

مآخذ

اولیاء چلبی، سیاحت‎نامه، استانبول، 1314ق، 5 / 445؛ بروکلمان (آلمانی)، 2 / 588، ذیل، 2 / 659؛ بغدادی، اسماعیل پاشا، ایضاح‎المکنون، استانبول، 1364ق، ص 398؛ حاجی‎خلیفه، کشف‎الظّنون، استانبول، 1941م، 1 / 113، 114، 2 / 1002، 1143، 1802؛ دانشنامۀ ایران و اسلام؛ زرکلی، خیرالدین، الاعلام، بیروت، دارالعلم للملایین، 1984م، 2 / 194؛ کحاله، عمررضا، معجم‎المؤلفین، بیروت، داراحیاء التراث العربی، 3 / 233.

جعفر شعار