آقا حُسَیْنِ خوانْساری[۱]، فرزند جمالالدین، معروف به محقق خوانساری (۱۰۱۶-۱۰۹۹ق/۱۶۰۷- ۱۶۸۸م)، دانشمند، فقیه و حکیم بزرگ شیعی ایرانی در دورۀ صفوی. پیش از رسیدن به سن بلوغ، به قصد کسب معارف و علوم اسلامی به اصفهان رفت و در مدرسۀ خواجهملک که مجمع فضلای بزرگ آن زمان بود، به تحصیل پرداخت. در اصفهان از محضر استادان بسیاری استفاده کرد و به همین جهت خود را «تلمیذالبشر» نامید که اشاره به کثرت استادانش داشته باشد. آقاحسین علوم عقلی را نزد میرابوالقاسم فندرسکی، و علوم نقلی را در محضر محمدتقی مجلسی تکمیل کرد و از وی اجازۀ روایت گرفت. از استادان دیگر او محقق سبزواری مؤلف کتاب الذخیرة و حیدر بن محمد خوانساری نویسندۀ زبدةالتصانیف را نام بردهاند. گرچه در دوران تحصیل گرفتار فقر و تنگدستی بود، ولی سرانجام به جایی رسید که شاه سلیمان صفوی جبۀ گرانبهای خود را برای او فرستاد و در یکی از سفرها نیابت سلطنت و رسیدگی به کارهای کشوری را به وی واگذار کرد. آقاحسین با وجود جاه و مقام و رفاهی که داشت، همواره پناه بینوایان و تهیدستان بود. او در دانشهای معقول و منقول تبحر داشت و به گفتۀ افندی اصفهانی «پشتوانۀ اهل علم» بود (ص ۵۷). وی در آغاز به کلام و فلسفه گرایش داشت، ولی بعدها به فقه و اصول گرایید و در این رشته معروف شد و ریاست علمی و مذهبی زمان بر او مسلّم گردید. خوانساری گهگاه به عربی و فارسی شعر میسرود و منشآت زیبا به هر ۲ زبان پدید میآورد.
وی در هر ۲ رشتۀ معقول و منقول تدریس میکرد و به همین جهت به «استادالکل فیالکل» معروف گشت. شاگردان و تربیتشدگان او، که خود از اعلام فقه و حکمت به شمار میرفتند، عبارتند از: ۲ فرزندش آقا جمالالدین محمد مُحَشّی شرح لمعه و آقا رضیالدین محمد، محمدصالح خاتونآبادی که مدت ۲۰ سال در خدمت او تلمذ کرد، ملامیرزای شیروانی شارح و محشّی معالمالاصول، شیخ جعفر قاضی، سید نعمتالله جزایری، محمدبن عبدالفتاح تنکابنی معروف به «سراب» علیرضا شیرازی که شاعری فاضل بود و «تجلی» تخلص میکرد و نیز میرزا عبدالله افندی، مؤلف ریاضالعلماء که به گفتۀ خود شرح اشارات را نزد او خوانده است.
آثار
آقا حسین خوانساری نویسندهای پرکار بود و آثاری فراوان از خود به یادگار گذاشت. نوشتههای او را میتوان به ۳ دسته تقسیم کرد:
الف ـ آثار چاپی
۱. مشارقالشموس فی شرحالدروس. شرحی است بر کتاب الدروس نوشتۀ شهید اول ابوعبدالله محمد بن مکی عاملی (۷۳۴-۷۸۴ق / ۱۳۳۴-۱۳۸۲م). این کتاب ناتمام است و آقا حسین موفق نشده است از شرح مبحث نجاست فقاع از باب طهارت فراتر رود. مشارق کتابی است شامل اخبار ائمه و گفتارهای فقیهان امامی در هر مبحث (غروی حایری، ۱ / ۲۳۵)؛ و به گفتۀ صاحب روضاتالجنات از لحاظ کثرت تحقیقات کمنظیر است (۲ / ۳۵۲). این کتاب ۲ بار در ۱۳۰۵ و ۱۳۱۱ق / ۱۸۸۸ و ۱۸۹۳م در تهران چاپ شده است؛ ۲. تعلیقه بر حاشیۀ محقق سبزواری. تهران، ۱۳۱۷ق / ۱۸۹۹م؛ ۳. الرسالة فی مقدمة الواجب، ایران، ۱۳۱۷ق / ۱۸۹۹م.
ب ـ آثار خطی
حاشیۀ اشارات؛ حاشیه بر الٰهیات شفا؛ رسالۀ اجماع؛ انشاء دربارۀ حرمت شراب؛ انشاء در تعریف بهار؛ تعریف سخن؛ رساله در خمس؛ حاشیه بر شرح تجرید؛ حاشیه بر مطول؛ شبهۀ طفره؛ حل شک در تقسیم جسم تا بینهایت؛ حاشیه بر محاکمات؛ حاشیه بر مختصرالاصول؛ فایده دربارۀ علم باری تعالیٰ و جز اینها. آثار خطی او بهطور گستردهای در کتابخانههای ایران موجود است و کمتر کتابخانهای است که چند اثر از او را نداشته باشد. ازجمله میتوان این کتابخانهها را برشمرد: مرکزی دانشگاه تهران، ملی تهران، ملی ملک، خانقاه نعمتاللٰهی، سپهسالار (سابق)، شورای ملی (سابق)، رشت، آخوند (همدان)، وزیری (یزد)، فیضیه، آیتالله مرعشی (قم)، جامع گوهرشاد، آستان قدس، دانشکدۀ ادبیات (مشهد).
ج ـ آثار منسوب
المائدة السلیمانیة، به فارسی، در خوردنیها و نوشیدنیها برای شاه سلیمان صفوی؛ ترجمۀ صحیفۀ سجادیه به فارسی؛ رساله در جبر و اختیار؛ جواهر و اعراض؛ شرح کافیۀ ابن حاجب؛ شرح هیأت فارسی قوشجی؛ رساله در شبهۀ ایمان و کفر؛ رساله در شبهۀ استلزام؛ رساله در تشکیک؛ ترجمۀ کتاب نهجالحق علامۀ حلّی به فارسی برای شاه سلیمان صفوی؛ تفسیر سورۀ فاتحه؛ حاشیه بر شرح حکمةالعین.
مآخذ
آخوند همدان، فهرست خطی، صص ۱۰۱-۱۰۲، ۱۸۷، ۲۲۸؛ آستان قدس، فهرست، ۵ / ۶۱۴-۶۱۵، ۶ / ۴۹-۵۰، ۹ / ۳۰۳-۳۰۴؛ آصفیه، فهرست خطی، ۳ / ۴۷۶؛ آقابزرگ، الذریعة، ۴ / ۱۲۶، ۶ / ۶۷- ۶۸، ۱۱۰-۱۱۱، ۱۹۲، ۷ / ۱۹، ۸ / ۲۹۹-۲۳۰، ۱۰ / ۱۹۶-۱۹۷، ۲۱ / ۲۱، ۲۰۱، ۲۲ / ۱۰۶، ۲۳ / ۲۳، ۲۵ / ۱۳۷؛ آیتالله مرعشی، فهرست خطی، ۱ / ۲۴۲-۲۴۳، ۴ / ۲۱۰؛ افندی اصفهانی، عبدالله، ریاضالعلماء، قم، مکتبة آیةالله المرعشی، ۱۴۰۱ق؛ امین محسن، اعیانالشیعه، بیروت، دارالتعارف، ۱۴۰۳ق، ۶ / ۱۴۸-۱۵۰؛ اهدایی مشکوٰة، فهرست خطی، ۳ / ۲۲۸- ۲۲۹، ۲۴۲-۲۴۳؛ بروکلمان، ذیل، ۲ / ۵۹۰؛ بغدادی، اسماعیل پاشا، ایضاحالمکنون، استانبول، ۱۳۶۴ق، ۲ / ۴۸۵؛ همو، هدیةالعارفین، استانبول، ۱۹۵۱م، ۱ / ۳۲۴؛ تنکابنی، احمد، قصصالعلماء، تهران، ۱۳۶۴ق، ص ۲۶۵؛ جامع گوهرشاد، فهرست خطی، ۱ / ۱۰۸-۱۰۹؛ ۴ کتابخانۀ مشهد، فهرست خطی، ۱ / ۲۶۶، ۳۶۳؛ حر عاملی، محمد بن حسن، املالآمل، بغداد، مکتبة الاندلس، ۱۳۸۵ق، ۲ / ۱۰۱؛ حلبی، علیاصغر، تاریخ فلاسفۀ ایرانی، تهران، زوار، ۱۳۶۱ش، صص ۵۵۶-۵۵۷؛ خانقاه نعمتاللٰهی، فهرست خطی، ص ۱۹۹-۲۰۰؛ خوانساری، محمدباقر، روضاتالجنات، بیروت، دارالکتب العربیة، ۱۳۹۰ق؛ دانشکدۀ ادبیات مشهد، فهرست خطی، صص ۲۲۶-۲۲۷؛ ۲ کتابخانۀ مشهد، فهرست خطی، صص ۷۱۰، ۷۱۱، ۷۲۳؛ سپهسالار (سابق)، فهرست خطی ۴ / ۱۸۲-۱۸۳، ۲۳۸؛ شورای ملی (سابق)، فهرست خطی، صص ۴۳۲، ۵ / ۱۰۴- ۱۰۸، ۱۶۶-۱۷۴، ۱۹۲-۱۹۷، ۶ / ۲۰-۲۱، ۷ / ۳۵۳، ۹ (۱) / ۴۲۰، ۹ (۲)۵۱۴-۵۱۵، ۱۱ / ۲۴۵-۲۴۶، ۱۲ / ۲۱-۲۲، ۱۱۰، ۱۱۷، ۱۳ / ۲۰۰-۲۰۱، ۱۹ / ۳۳۲؛ غروی حایری، محمدعلی، جامعالرواة، بیروت، دارالاضواء، ۱۴۰۳ق؛ فیضیه، فهرست خطی، ۱ / ۸۵، ۲۴۶؛ قمی، عباس، فوائدالرضویة، تهران، ۱۳۲۷ش؛ کتابخانۀ رشت و همدان، فهرست خطی، صص ۱۱۱۱، ۱۳۱۳، ۱۳۵۹؛ کتابخانۀ مرکزی، فهرست خطی، ۷ / ۹۱، ۴۸۰، ۶۱۰، ۸ / ۱۵۳، ۳۷۵، ۵۵۴، ۶۰۱، ۶۱۰، ۶۱۶، ۹ / ۱۱۹۱، ۱۲۱۵، ۱۳۶۳، ۱۴۰۱، ۱۴۱۱، ۱۱ / ۲۲۹۶، ۱۳ / ۳۳۵۰-۳۳۵۱، ۱۴ / ۳۶۷۶؛ کتابخانۀ مرکزی و مرکز اسناد، فهرست خطی، ۱۶ / ۳۳۹-۳۴۰، ۳۴۲-۳۳۴، ۳۵۴، ۳۵۹، ۴۲۵، ۴۳۰، ۵۷۴، ۶۴۵، ۶۴۸، ۱۷ / ۱۲۴، ۵۲۴؛ کحاله، عمررضا، معجمالمؤلفین، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۴ / ۴۸؛ مامقانی، عبدالله، تنقیحالمقال، نجف، ۱۳۵۲ق، ۱ / ۳۲۳؛ مدرس، محمدعلی، ریحانةالادب، تبریز، ۱۳۴۶ش، ۵ / ۲۳۹؛ مشار، خانبابا، فهرست چاپی عربی، ۱۹۳، ۲۹۴-۲۹۵، ۴۵۲، ۴۷۶، ۸۴۵؛ ملی تهران، فهرست خطی، ۷ / ۸۱، ۳۱۱، ۸ / ۹۹، ۱۴۵-۱۴۶، ۳۸۵، ۹ / ۱۸، ۱۰ / ۵۷۶؛ ملی ملک، فهرست خطی، ۲۲۴، ۲۴۴؛ نوری، میرزاحسین، مستدرکالوسائل، تهران، المکتبةالاسلامیة، ۱۳۸۲ق / ۳ / ۳۸۴-۳۸۵، ۴۰۸؛ وزیری یزد، فهرست خطی، ۱ / ۱۸۲-۱۸۳، ۲ / ۵۶۹، ۴ / ۱۳۱۷، ۱۴۰۵.
صمد موحد