آغاز و انجام

آغاز و اَنْجام، عنوان شماری از رسالات و کتابهای کلامی و عرفانی و علمی به زبان فارسی، نوشتۀ تنی چند از دانشوران مسلمان ایرانی، بیشتر شیعی. برخی از کسانی که ذیل این عنوان اثری پدید آورده‎اند، از این قرارند: 
1. اَبْهَری، اثیرالدین مفضل‎بن عمر (د ح 660 ق / 1262م). اثر او رساله‎ای دربارۀ مبدأ و معاد در 2 بخش است. بخش یکم، 6 فصل بدین ترتیب دارد: الف ـ برهان واجب‎الوجود؛ ب ـ توحید واجب‎الوجود؛ ج ـ تنزیه واجب‎الوجود؛ د ـ اثبات معلول؛ ه‍ ـ کثرت عقول؛ و ـ اثبات نفوس ملکیّه. بخش دوم، دارای 5 فصل بدین‌گونه است: الف ـ معاد جسمانی؛ ب ـ بطلان تناسخ؛ ج ـ نفس غیرقابل فساد؛ د ـ معاد روحانی؛ ه‍ ـ کرامات، وحی و الهام. برخی اثر او را ترجمۀ کتاب المبدأ والمعاد ابوعلی‎سینا پنداشته‎اند که درست نیست. از اثر او نسخه‎هایی خطی در کتابخانه‎های مرکزی دانشگاه تهران، الٰهیات، مجلس شورای ملی (سابق) و مدرسۀ سپهسالار (سابق) موجود است. 
2. احمدی، محمد. اثر او رساله‎ای است دربارۀ مبدأ و معاد به شیوۀ عارفان حروفی. نسخه‎ای خطی از آن، دارای تاریخ کتابت 855 ق / 1451م، در کتابخانۀ ایاصوفیا (استانبول) موجود است که فیلم آن در کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران یافت می‎شود. 
3. فارسی، ابوالخیر محمدتقی بن محمد (د 940ق / 1533م)، شاگرد میرصدرالدین حسینی دشتکی شیرازی (د 903ق / 1497م) و فرزندش غیاث‎الدین منصور دشتکی شیرازی (د 948ق،1541م). رسالۀ او دربارۀ اسطرلاب، و دارای ترتیبی به این صورت است: یک «آغاز»، 23 فصل به نام 23 «سطر» و یک «انجام». آقابزرگ تهرانی می‎گوید که نسخه‎ای از آن را ضمن مجموعه‎ای در کتابخانۀ حاج‎علی محمد نجف‌آبادی در نجف اشرف دیده است. تاریخ کتابت این نسخه 1122ق / 1710م است. این رساله گزیده‎ای است از کتاب حال‎التقویم خود نویسنده که در 3 قسمت (آغاز، مقاله‎ای در چند لمعه و انجام) فراهم آمده و طبق فهارس نسخه‎های خطی به نامهای دیگری مانند اسطرلاب، اسطرلاب مسطح، منتخب حل‎التقویم و انتخاب حل‎التقویم نیز یاد شده است. مؤلف بر آن بوده که «در این صحیفه، صفحۀ اسطرلاب مسطح و و سایر ادواتش را بیان لایق کند و نکات و رموز آن را کشفی و حلی موافق نماید». از این رساله نسخه‎هایی خطی در کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران، آستان‎قدس رضوی، جامع گوهرشاد (مشهد) و شورای ملی (سابق) موجود است. 
4. کاشی، کمال‎الدین بن جمال‎الدین (د 730 یا 735ق / 1330 یا 1335م). نسخه‎هایی خطی از کتاب او در کتابخانۀ مرکزی و الٰهیات تهران موجود است. برخی از فهرست‎نویسان او را «کمال‎الدین عبدالرزاق بن علی لاهیجی» انگاشته، با ملا عبدالرزاق لاهیجی (د 1072ق / 1661م) خلط کرده‎اند. 
5. نسفی نخشبی، عزالدین بن محمد، معاصر سلطان جلال‎الدین خوارزمشاه (617- 628 ق / 1220-1231م). نسخه‎ای خطی از رسالۀ او در کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران موجود است. 
6. نصیرالدین طوسی، محمد بن حسن (د 672 ق / 1273م). اثر او رسالۀ مختصر و فشرده‎ای در باب مبدأ و معاد است که در آن اصول عقاید اسلامی را به روش عرفانی تأویل کرده است. خواجه نصیرالدین در آغاز رساله می‎گوید: «دوستی از محرّر این تذکره التماس کرد که نبذی از آنچه سالکان راه آخرت مشاهده کرده‎اند، از انجام کار آفرینش شبیه به آنچه در کتاب مسطور است و بر زبان انبیاء و اولیاء مذکور، از احوال قیامت و بهشت و دوزخ و غیر آن، ثبت کند بر آن وجه که اهل بینش مشاهده کنند». این کتاب دارای 20 فصل است دربارۀ صفت آخرت، مبدأ و معاد، دو جهان و مراتب مردم در آن دو، مکان و زمان آخرت، حشر خلایق، احوال خلق در آن جهان، صراط، نامۀ اعمال، ثواب و حساب، وزن اعمال، در نوردیدن آسمانها، دمیدن در صور، احوال روز رستاخیز، بهشت و دوزخ، زبانیۀ دوزخ، جویهای بهشت، خازن بهشت و دوزخ، درختهای زقوم و طوبی، حورالعین، ثواب و عقاب و عدل. نمونه‎ای از گرایش شدید او به تأویل، مطالبی است که در فصل نوزدهم عنوان می‎کند: «چون دیدۀ بصیرتِ مردِ موقِنْ به کُحْلِ توفیق گشاده می‎شود، واردانِ حضرتِ عزّت را که از پردۀ غیب ظهور می‎کنند، مشاهده می‎کند، لامحاله هر یکی به نیکوترین صورتی ممثِّل شوند، مانند آنچه در قصۀ مریم آمده است که فَتَمَثَّل لَهٰا بَشَراً سَوِیّاً؛ و چون تمتّع از آن مشاهده جز به فیضان اثری از عالم وحدت که مقتضی ازدواج ذات و صورت باشد صورت نبندد، پس با هر یکی از آن صُوَر که به منزلۀ یکی از آن حوران بهشتی باشد، این ازدواج حاصل گردد (وَزَوَّجْناهُم بحُورٍ عینٍ)؛ و آن سبب که چهرۀ پردگیان از دیدۀ اغیار و اهل تضاد مصون است، حورٌ مَقْصُوراتُ فی‎الْخِیامِ باشند، و به حکم آنکه نامحرمان عالمِ تکثُّر را وصل ایشان ناممکن است، لَمْ یَطْمِثْهُنَّ اِنْسٌ قَبْلَهُم وَلٰاجٰانٌّ باشند. و به سبب آنکه معاودت آن حالت هر نوبت موجب‎التذاذی بود زیادت از نوبت اولی مانند محبوبی مفقود که بعد از مقاسات طلب باز یافته شود، بکارت و عزابت آن لذات هر نوبت متجدد شود». رسالۀ آغاز و انجام خواجه نصیرالدین طوسی در 1313ق / 1895م، 1324ق / 1906م، 1318ش و 1335ش در شیراز و تهران به چاپ رسیده است. نسخه‎های خطی آن در انگلستان (موزۀ بریتانیا)، ایران (تهران، مشهد، همدان، قم)، پاکستان، ترکیه و مصر موجود است.

مآخذ

آخوند همدان، فهرست خطی، ص 252؛ آستان قدس، فهرست، 10 / 216-217؛ آقابزرگ، الذریعة، 1 / 35-36، 2 / 9-10، 3 / 105-106، 4 /  508-509، 7 / 67، 15 / 180؛ آیت‎الله مرعشی، فهرست خطی، 2 /  298، 5 / 323؛ امین، محسن، اعیان‎الشیعة، بیروت، دارالتعارف، 1403ق،9 / 406؛ اهدایی مشکٰوة، فهرست خطی، 3 / 830-831؛ حاجی خلیفه، کشف‎الظنون، استانبول، 1941م، 2 / 1076؛ حجتیۀ قم، فهرست خطی، ص 123؛ خانقاه نوربخش، فهرست خطی، 1 / 201-202؛ دارالکتب، فهرس المخطوطات الفارسیة، 10 / 201؛ دانشکدۀ الٰهیات تهران، فهرست خطی، صص 144، 328، 329؛ سنا (سابق)، فهرست خطی، 1 / 120؛ شورای ملی (سابق)، فهرست خطی، 7 / 2، 9 (2) / 633، 664-665، 15 / 201؛ کتابخانۀ مرکزی، فهرست خطی، 9 / 1435، 11 / 2196-2197، 12 / 2904؛ کتابخانۀ مرکزی و مرکز اسناد، فهرست خطی، 16 / 151؛ کتابخانۀ ملی، فهرست خطی، 5 / 62-63، 6 / 597- 598؛ کحاله، عمررضا، معجم‎المؤلفین، بیروت، داراحیاء التراث العربی، 11 / 258؛ گنج‌بخش، فهرست خطی، 3 /  449؛ مدرس، محمدعلی، ریحانةالادب، تبریز، 1346ش، 7 / 94؛ مشار، خانبابا، فهرست چاپی فارسی؛ 1 /  78، 2 / 2540-2541؛ ملی ملک، فهرست خطی، 2 / 4؛ منزوی، احمد، فهرست خطی فارسی، 1 / 234-235، 2 (1) / 721-725، 1014-1015؛ نصیرالدین طوسی، محمد بن حسن، آغاز و انجام، دانشگاه تهران، 1335ش، جمـ ؛ وزیری یزد، فهرست خطی، 5 / 1522. 

بخش فلسفه و کلام