آصف الدوله

آصِفُ‎الدّوله، محمدیحییٰ علیخان بهادر، فرمانروای اَوَدْهْ (1188-1212ق / 1774-1797م) و از شخصیتهای سیاسی و فرهنگی هند در سدۀ 12ق /  18م، چهارمین نواب از حکام شیعی «نواب اَوَدْهْ» یابنی میرزا ناصر (1133-1273ق / 1721-1856م) که در پی تضعیف حکومت مرکزی سلاطین مغول هند، در زمان محمدامین نواب برهان‎الملک سیدسعادت‎خان نیشابوری، نیای بزرگ این خاندان، به استقلال محلی دست یافتند (زامباور، 444-445؛ شیروانی، 416، 463).
آصف‎الدوله فرزند شجاع‎الدوله فرزند صفدر جنگ، پس از مرگ پدر در 1188ق / 1774م به حکومت رسید (فدایی، 412). خاندان وی از زمان پدرش شجاع‎الدوله با بستن معاهدۀ مشهور بنارس با وارن هیستینگز دولتمرد بنام انگلیسی و فرماندار‌کل هند (1145-1233ق / 1732- 1818م) در 1186ق / 1774م در سلک متحدان و یاوران کمپانی هند شرقی درآمده بودند. ولی اندکی پس از قدرت یافتن آصف‎الدوله در 1188ق / 1772م، شورای جدید کمپانی به‌رغم مخالفت هیستینگز و بارول، قرارداد سابق را ملغیٰ اعلام کرد و آصف‎الدوله را مجبور ساخت که ضمن پرداخت هزینه‎های سپاه کمپانی، غازی پورو بنارس را به کمپانی واگذارد. شورا با حمایت از چیت‌سینگ که از زمینداران خراجگزار خانوادۀ آصف‎الدوله بود و اعطای لقب راجه به وی، نواب جدید را با تنگنای مالی دشواری روبه‎رو ساخت (دولافوز، 248). در ماجرای تملک نقدینه‎ها و قسمتی از املاک پدر آصف‎الدوله توسط همسران پدر وی (بیگمهای اوده)، نیز شورا جانب ایشان را گرفت و بدین‎سان بحران مالی دستگاه حکومت آصف‎الدوله تشدید شد. در 1192ق /  1778م وی در شهر چنار به دیدار هیستینگز حامی قدرتمند خود شتافت. فرماندار کل هند نیز به استناد همدستی بیگمها با راجه چیت سینگ در شورشی که وی در برابر انگلیسیها به راه انداخته بود، فرمان استرداد آن اموال را به سود آصف‎الدوله صادر کرد (همو، 248، 264؛ بریتانیکا).
آصف‎الدوله پس از این ماجرا و سامان یافتن وضع مالی دربارش، پایه‎های حکومت خود را استوار ساخت. وی در آغاز حکومت، پایتخت خود و مرکز استان واده را از فیض‌آباد به لکهنو منتقل کرد (سیدعلی حسن خان، 6) و به آبادانی و رونق شهر همت گماشت. به سبب ارادت به حسین ‎بن علی(ع)، حسینیه‎ای در لکهنو بنیاد نهاد که هم از نظر معماری و هم به دلیل فعالیتهای خیریۀ آن شهرت یافت (همانجا)، گرچه به گفتۀ میرزا ابوطالب اصفهانی (تفضیح‎الغافلین، 112-113) کسانی که خانه‎ها و زمینهایشان برای بنای این محل گرفته شد، بی‎خانمان شدند و چیزی در برابر آن دریافت نکردند. از دیگر بناهای او رومی‌دروازه و مچهی‌بهون در لکهنو بود (سیدعلی حسن‌خان، 6). از ثروت و سخاوت او بسیار گفته‎اند و سیاهۀ اموال او شامل هزاران اسب، پیل، طوطی، میمون و کبوتر با آذینهای جواهرنشان بوده است (همانجا؛ شیروانی، 462). سلیقۀ متفنن و اسرافهای بیش از حد او روشن می‎سازد که چرا با 2 کرور مداخل ملکی (همانجا)، تزلزل مالی گاه و بیگاه بر دربار وی سایه می‎افکنده است. در 1197- 1198ق / 1783-1784م قحطی سختی در اَوده هزاران نفر را از پای درآورد و فساد حاکم بر دستگاه موجب شد که در شرایطی این چنین دشوار و حتیٰ ترحم‎انگیز برای بیگانگان، هیچ کمکی به مردم بلازده از رطف حکومت نرسد (اصفهانی، تفضیح‎الغافلین، 95). 
از سوی دیگر تعلق خاطر آصف‎الدوله به اهل بیت پیامبر اکرم(ص)، او را در انجام کارهای عمرانی در سرزمینهای دیگر اسلامی به‎ویژه در نواحی مورد احترام و تقدیس شیعیان، پیشگام می‎ساخت. از آن جمله پرداخت هزینۀ بنای صحن و دیوارهای حرم حسین‎بن‎علی(ع) در کربلا، احداث بازاری متصل به یکی از دروازه‎های آن (اصفهانی، مسیر طالبی، 400، 408)، بنای عمارتی ناتمام بر مقام و خیمه‌گاه حضرت زین‎العابدین(ع) و سرانجام احداث نهر بزرگ آصفیه یا هندیه در شهر حلۀ عراق که هنگام سفر ابوطالب اصفهانی به عتبات هنوز به اتمام نرسیده و بیش از 10 لک زر روپیه صرف آن گردیده بود (همان، 416-417). 
آصف‎الدوله، بخشی از شهرت و اعتبار خود را مدیون توجه و عنایتی است که به اهل علم و فعالیتهای فرهنگی و ادبی داشته است. همزمان با انحطاط سیاسی و اجتماعی و اقتصادی سلسلۀ مغولان هند پس از مرگ عالم‎شاه بهادر‎شاه اول، فعالیتهای علمی و ادبی به دربارهای محلی منتقل شد. لکهنو در ایام حکومت آصف‎الدوله از مراکز مهم فعالیتهای فرهنگی گردید (رضوی. 75). ادبیات محلی و همزمان با آن زبان اردو به عنوان زبانی مستقل، رو به گسترش نهاد. کسانی چون تفضل حسین‎خان کشمیری ریاضی‌دان، میرزا ابوطالب اصفهانی، علی ابراهیم‎خان متخلص به خلیل، و میرزا فخرالدین احمدخان (میرزاجعفر هندی) نویسندۀ رحلۀ آصفیه (به نام آصف‎الدوله) ازجمله بزرگان منسوب به دربار اویند (نقوی، 458، 487، 488؛ رضوی، 75؛ آقابزرگ، 26 / 15). از این میان ابوطالب اصفهانی کتاب تفضیح‎الغافلین را در شرح وقایع روزگار آصف‎الدوله در 1211ق / 1796م به دستور کاپیتان ریچاردسون انگلیسی نوشت. این کتاب شرح کاملی از اوضاع سیاسی و اجتماعی آن ناحیه در زمان حکومت آصف‎الدوله است که نابسامانیهای اقتصادی و اجتماعی و فعالیتهای عوامل کمپانی هندشرقی و سایر احوال آن دوره را به روشنی بازمی‌گوید.
شمار کتابهای کتابخانۀ آصف‎الدوله را 000‘120 جلد نوشته‎اند که 200 صحاف در آن به کار ترمیم و تجلید کتاب اشتغال داشتند. (شیروانی، 462). آصف‎الدوله خود شعر می‎گفت و در نظم اشعار فارسی و اردو مهارت داشت و «آصف» تخلص می‎کرد (سیدعلی حسن خان، 6). 
وی پس از 23 سال حکومت در 1212ق / 1797م درگذشت و در حسینیۀ امام باره لکهنو به خاک سپرده شد (شیروانی، 462؛ سیدعلی حسن‌خان، 6). ماده‌تاریخ مرگش بر سنگ گور وی نقش بسته و ذکر تاریخ مرگ او در 1150ق / 1737م که سیدعلی حسن‎خان (ص 6) آورده یقیناً اشتباه است. او فرزندی نداشت و بنا به وصیتش وزیر علیخان فرزند یکی از ملازمانش به جانشینی وی برگزیده شد. اما پس از چند ماه با دخالت فرماندار انگلیسی هند از حکومت برکنار شد و برادر آصف‎الدوله، نواب یمین‎الدوله سعادت علیخان، به حکومت رسید (شیروانی، 462).

مآخذ

آقابزرگ، الذریعة، 26 / 15؛ اصفهانی، ابوطالب، تفضیح‎الغافلین، به کوشش عابدرضا بیدار، رامپور، مؤسسۀ مطالعات شرقی، 1965م؛ همو، مسیر طالبی (سفرنامۀ میرزا ابوطالب خان). به کوشش حسین خدیوجم، تهران، جیبی، 1352ش؛ اینترنشنال، ذیل، oudh؛ بریتانیکا، ذیل Hastings؛ دولافوز، ث. ف.، تاریخ هند، ترجمۀ محمدتقی فخرداعی گیلانی، تهران، کمیسیون معارف، 1316ش؛ زامباور، ادوارد ریتر، معجم‎الانساب، ترجمۀ زکی محمدحسن‎بیک و حسن احمدمحمود، بیروت، دارالرائدالعربی، 1980م؛ سیدعلی حسن خان، صبح گلشن، به کوشش احمد یزدان مولوی محمد عبدالمجید خان، 1295ق؛ شیروانی، زین‎العابدین، حدائق‎السیاحة، تهران، 1348ش؛ فدایی اصفهانی، نصرالله، داستان ترکتازان هندی، بمبئی، 1892م؛ نقوی، علیرضا، تذکره‎نویسی در هند و پاکستان، تهران، علمی، 1343ش؛ نیز:

Razavi, A., »The Breakdown of Traditional«, The Cambridge History of Islam, ed. M. Holt, et al., Cambridge University, 1984, II / A. 

بخش تاریخ