آزادخان افغان

آزادخانِ اَفْغان، شهرت آزادبیگ سلیمانِ خیلی غلیجایی (د 1195ق / 1781م)، سپاهی و سیاست‌پیشۀ افغانی و یکی از مدعیان حکومت ایران. وی در 1150ق / 1737م هنگام گشودن کابل به دست نادرشاه افشار، با گروهی به لشکر وی پیوست و به ایران آمد و تا وقتی که نادر زنده بود، سر بر فرمان وی داشت. پس از کشته شدن او علم استقلال برافراشت و با کریم‎خان زند و محمدحسن‎خان قاجار جنگید و سرانجام پس از شکست کامل، به دربار کریم‌خان پناه آورد و تا پایان زندگی نزد وی و جانشینانش زیست. از احوال او پیش از پیوستن به نادر اطلاعی در دست نیست. 
آزادبیگ در 1154ق / 1741م همراه نادرشاه به ایران آمد و به فرمان وی به ردۀ سپاهیان امیراصلان‎خان قِرِقْلو پیوست. اصلان‎خان عمه‎زادۀ شاه و فرمانروای آذربایجان بود (آذر بیگدلی، 373؛ ذنبلی، تجربة‎الاحرار، 1 / 491). چند سال پس از آن، هنگامی که نادر با لشکریانش به بغداد رفت، آزادبیگ نیز در خدمت بود. در این سفر نادر او را به فرماندهی گروهی از افغانها به سرکوبی عربهای شورشی پیرامن کوفه گسیل کرد. آزاد به خوبی از عهدۀ این مأموریت برآمد و توانست بی‎جنگ و خونریزی، آنان را به فرمانبری وا دارد و گروهی از سران آنان را نزد نادر ببرد (مروی، 3 / 923). آزادبیگ در فتح شیراز هم ازجملۀ سرداران سپاه نادر بود و به فرمان او محاصرۀ شهر را همراه با سرداران دیگری همچون محمدحسین‎خان قاجار و شهبازخان دُمْبُلی بر عهده داشت (همو، 3 / 951-953). پس از کشته شدن نادر در 1160ق / 1747م، در جنگی که میان امیر اصلان‎خان قرقلوی افشار و ابراهیم‎خان برادرزادۀ نادر واقع شد، وی پیش از آغاز نبرد به ابراهیم خان پیوست و از او لقب «خانی» گرفت (آذربیگدلی، 373). سپس وقتی که قدرت ابراهیم‎شاه را رو به زوال دید، با 000‘15 سوار از او جدا شد و به میرسیدمحمد متولی آستانۀ رضوی که خود را از تبار صفویه می‎دانست و شاه‎سلیمان می‎خواند، پیوست و از سوی او مأمور شد که به قزوین و ساوه رود و در آنجا منتظر فرمان باشد.
جدا شدن آزادخان از ابراهیم‎خان مایۀ شکست قطعی و گرفتاری او گردید. (گلستانه، 33-36). آزادخان مدتی در قزوین و ساوجبلاغ در بلاتکلیفی به سر برد، و چون در آن سالها اوضاع کشور آشفته بود و هر صاحب قدرتی آرزوهایی در سر می‎پروراند، وی نیز به فکر کسب قدرت افتاد. پس به آذربایجان رفت و در آنجا با سردارانی چون فتحعلی‎خان افشار و شهبازخان دنبلی متحد گردید و و بر آنان سروری یافت. پس از چندی قلعۀ ارومیه را پایگاه خود ساخت و در آنجا مدتها با سردارانی که از وی فرمان نمی‎بردند و بر بخشهایی از آذربایجان تسلط داشتند، جنگید. با پیوستن موسى‎خان افشار به وی، و پس از اینکه «قِزْآغا» دختر موسى‎خان را به عقد خود درآورد، شمار لشکریانش به 000‘30 تن رسید و بر میزان قدرت او افزوده شد. پس موقع را برای اعلام استقلال مناسب دید و ادعای پادشاهی کرد (گلستانه، 183-185؛ نامی، 33-34؛ ادیب‎الشعراء، 114). در این هنگام خبر رسید که پناه‎خان انبارلو از خمسۀ قزوین با لشکری آراسته، عازم تسخیر آذربایجان است. آزادخان 000‘4 تن از لشکریان خود را به سرداری فتحعلی‎خان افشار به دفع وی فرستاد. در جنگی که در نزدیکی تبریز میان آنان درگرفت، پناه‎خان شکست خورد و گریخت (ادیب‎الشعراء، 114-115). 
آزادخان در ادامۀ کوشش برای تسخیر سراسر آذربایجان و تثبیت حکومت خود، جانشینی در تبریز نشاند و با سپاهیانش به گرجستان تاخت، لیکن در جنگ سختی که میان وی و هراکلیوس (ارکلی‎خان) فرمانروای گرجستان درگرفت، شکست یافت و به تبریز گریخت. پس از استقرار در تبریز به تقویت خود و گردآوری و سازماندهی لشکر پرداخت و بار دیگر به گرجستان تاخت. این‎بار پس از کوشش بسیار، گرجیان را شکستی سخت داد و آن حدود را نیز بر متصرفات خود افزود. هراکلیوس ناگزیر با وی از درِ دوستی درآمد و فرمان او را گردن نهاد و خواهرش را به زنی به او داد (گلستانه، 186- 188). آزادخان در فاصلۀ دو لشکرکشی به گرجستان، برای تأمین هزینه‎های جنگی، مبلغی بیش از مالیات مرسوم از مردم تبریز خواستار شد. مردم که از همراهی با او در دفعات پیش پشیمان بودند بر دست‎نشاندۀ وی فضلعلی‎خان شوریدند و او را کشتند و چون از انتقام آزادخان ترسیدند، در قلعۀ شهر پناه گرفتند و با او به ستیز برخاستند. تبریزیان با یاری خواستن از ایلات اطراف شهر، زمانی دراز در برابر آزادخان پایداری ورزیدند و شهر و قلعۀ آن را نگهداری کردند، لیکن سرانجام در رمضان 1164ق /  ژوئیۀ 1751م تبریز به تصرف آزاد درآمد و نزدیک به 000‘4 نفر از مردم شهر در این جنگ کشته شدند (دنبلی، تجربةالاحرار 1 / 491-493؛ ادیب‎الشعراء، 116- 119). 
آزادخان می‎خواست پس از تسخیر سراسر آذربایجان، با سرداران و جنگجویان زیر فرمان خود به خراسان رود و از آنجا به افغانستان حمله بَرَد و احمدشاه ابدالی را که از قبیلۀ مخالف او بود و حکومت افغانستان را در اختیار داشت، از میان بردارد و قندهار پایتخت او را متصرف شود، لیکن با گرفتاریهایی که در آذربایجان برای او پیش آمد، نتوانست حتى همۀ آن منطقه را به زیر فرمان خویش درآورد. چون در 1166ق / 1753م علیمردان‎خان بختیاری که از پیش با کریم‎خان متحد بود، بنای مخالفت را با خان زند نهاد و آمادۀ نبرد با او گردید، از آزادخان، فرمانروای آذربایجان، و اسماعیل‎خان فیلی، فرمانروای لرستان، نیز برای دفع کریم‎خان، کمک خواست. آزادخان با لشکری که شمار آن را تا 000‘8 تن دانسته‎اند، از ارومیه روانۀ کرمانشاهان و کردستان شد، لیکن پیش از آنکه به اردوی علیمردان‎خان بپیوندد، کریم‎خان با لشکر خود بدو رسید و او را منهزم ساخت (آذر بیگدلی، 373؛ نامی، 34؛ هدایت، 9 / 21). آزادخان پس از این شکست خواست به آذربایجان بازگردد. پس سفیری نزد کریم‎خان فرستاد و پیام داد که چون وی گناهی نکرده و به علیمردان‎خان یاری نرسانده است، اجازۀ بازگشت بدو داده شود. محمدخان و شیخعلی‎خان زند، 2 تن از سرداران برجستۀ کریم‎خان، با خواست وی موافقت کردند، ولی کریم‎خان به گمان اینکه بسیار نیرومند است و نیازی به آزادخان ندارد، بر اثر غرور و لجاجت، از پذیرفتن خواهش وی سر بر تافت و راه را بر او بست. جنگ میان دو لشکر درگرفت و سرداران بزرگ سپاه کریم‎خان، محمدخان و شیخعلی‎خان زند، که به نظرشان توجهی نشده بود، قلب لشکر را رها کردند و مایۀ شکست او شدند. کریم‎خان پس از این شکست با شمار اندکی از لشکریان و افراد خاندان زند به قلعۀ پَری و کَمازان رفت. آزادخان پس از این پیروزی به دنبال کردن کریم‎خان پرداخت و چون نزدیک قلعۀ پری رسید، دانست که کریم‎خان خود به اصفهان رفته، ولی همۀ سرداران زند در قلعه هستند. پس پیکی نزد آنان فرستاد و خواستار دیدار شد. سرداران زند با فرستادۀ آزادخان سخنان درشت گفتند و او را بازگرداندند. آزادخان چند روزی قلعه را در محاصره گرفت، لیکن قادر به تصرف آن نشد. پس با نیرنگ آنان را از قلعه بیرون کشید و همه را دستگیر کرد. 
آزادخان به پسرعم خود، عَلَم‎خان فرمان داد که آنان را به ارومیه ببرد و در زندان بدارد. علم‎خان با سپاهیان خود که شمارشان به 700 نفر می‎رسید، همراه 000‘4 نفر از افغانان و افشاریان رهسپار آذربایجان شد (گلستانه، 275-277). علم‎خان افراد خاندان زند را با احتیاط فراوان حرکت داد و کوشید با آنان به مدارا رفتار شود. چون اینان به منزلی به نام «زاغج» رسیدند، حادثه‎ای رخ داد که گرچه شگفت می‎نماید، ولی مآخذ دست اول آن را با شرح جزئیات یاد کرده‎اند: در اینجا «لشکریان از افغان و جز ایشان به سبب گرمی هوا و مشقت راه، هریک در خیمۀ خود برهنه شده به خواب رفتند. علم‎خان سردار هم در خیمۀ خود به خواب رفت و نوکران و خدمتکاران متابعت سردار خود کرده هریک در جایی کمر خود را گشوده به استراحت مشغول شدند. اسبان را نیز در زیر زین یکه میخ کردند». 15 تن پهلوانان دست‎بستۀ سپاه زند، به کمک پاره استخوانی تیز، بندهای خود را بریدند و با یک جهش برق‎آسا بر اسبان پریدند و نیزه‎ها را از زمین برآوردند. نخست یکی دو تن از ایشان به خیمۀ علم‎خان تاختند و با ضرب شمشیر و تپانچه او را از پای درآوردند. آنگاه همگی بر افغانان تاختند و در میان گیرودار و یکه‎خوردگی از خواب‌رمیدگان، فریاد برکشیدند که اینک خود کریم‎خان است که با سپاهیان خویش فرا رسیده است و کشتار شما را آغاز نهاده است. زنان نیز در این پیکار کوششها کردند. به‌هرحال، افغانان سراسیمه شدند و سر به کوه و بیابان گذاشتند. سرداران زندی زنان و غنایم و بار و بنه را برداشته از راهی ناشناخته روانۀ چَمْچالِ کرمانشاهان شدند. یاران آزادخان پس از لختی به جای نخست بازآمدند، لیکن جز کشتگان و زخمیان خود چیزی در اردوگاه نیافتند. از این‎رو، ماجرا را نوشته توسط حنظله‎بیگ افغان و یک سوار دیگر به اصفهان به آزادخان رساندند. در چمچال، با پراکنده شدن این خبر، حدود 000‘ 3 سوار و پیاده از کردان خَزَل و 000‘1 سوار و پیاده از جماعت دِلْفان (از ایلات خرم‎آباد لرستان) به خدمت خانوادۀ کریم‎خان پیوستند. اینان 2 سوار تیزتک را به جست‎وجوی کریم‎خان فرستادند و او را که در میان شیراز و اصفهان سرگردان بود، از حقیقت حال آگاه ساختند و عازم بروجرد گشتند. کریم‎خان با شتاب در بروجرد به خانوادۀ خود ملحق گردید (گلستانه، 279-284). از آن سوی آزادخان چون در اصفهان استقرار یافت، بر تخت پادشاهان صفوی نشست و سکه به نام خود زد. نقش سکه‎اش این بیت بود: 

تا که آزاد در جهان باشد          سکه‎اش صاحب‎الزمان باشد

سپس فرمانروایی از جانب خود برای شهرهای اطراف معین کرد (ادیب‎الشعراء، 120-121). آزادخان چون از ورود کریم‎خان به بروجرد و آماده شدند او برای پیکار آگاهی یافت، با سپاهی انبوه عازم نبرد گردید. برخورد 2 لشکر در «دوآبه سیلاخور» روی داد. چون ایلاتِ همراه کریم‎خان پایداری نکردند، وی به سختی شکست خورد و گریخت (1166ق / 1752م) و سپاهیان او راه شیراز در پیش گرفتند (گلستانه، 285-287؛ اعتمادالسلطنه، 1151). کریم‎خان در میان راه، قمشه را به تصرف درآورد. آزادخان پس از آگاهی بر این ماجرا، سردار خود فتحعلی‎خان افشار را با 000‘8 سوار افغانی و افشار به جنگ کریم‎خان فرستاد. اسکندرخان برادر کریم‎خان با 200 سوار در برابر سپاهیان آزادخان ایستاد و در نخستین روزهای جنگ ضربه‎های سختی بر آنها وارد کرد به طوری که فتحعلی‎خان ترسید و کس نزد آزادخان فرستاد و او را به یاری خواست. آزادخان با سپاهیانش از اصفهان بیرون آمد و به یاری فتحعلی‌خان شتافت. اسکندرخان به تنهایی بر لشکریان انبوه افغان تاخت و شمار بسیاری از آنان را کشت، لیکن عاقبت از پای درآمد (1166ق / 1752م). کریم‎خان از مرگ برادر بسیار اندوهگین شد، اما چاره‎ای جز گریز ندید و از این‎رو راه گَنْدُمان و بختیاری را در پیش گرفت (گلستانه، 287- 289؛ نامی، 39-40). آزادخان 2 تن از سرداران خود ــ فتحعلی افشار و شاهرخ افغان ــ را به دنبال او فرستاد. شاهرخ در مقابله با کریم‎خان کشته شد و فتحعلی‎خان پس از تاراج برخی از شهرها و روستاهای میان راه، نزد آزادخان برگشت (همو، 288-291). 
کریم‎خان پس از پیروزی بر شاهرخ به شیراز رفت. آزادخان از فرصت استفاده کرد و نامه‎ای به بزرگان فارس نوشت و آنان را ترغیب کرد که کریم‎خان را بگیرند و به وی سپارند. آنان نه تنها به خواست آزادخان وقعی ننهادند، بلکه با کریم‎خان در جنگ با او هم‎آواز گردیدند. آزادخان چون از این تحولات آگاهی یافت، بی‎درنگ با لشکر خود عازم فارس گردید (همو، 314، 315). کریم‎خان نیز شیخعلی‎خان زند را به سوی دشتستان فرستاد و از اهالی آن سامان یاری خواست و خود نیز بدان سوی شتافت. میرزاعلی‎بیگ خورموجی و رئیس احمد تنگستانی با 000‘4 جنگجو به حمایت کریم‎خان وارد صحرای خِشْت شدند (فسایی، 209). آزادخان نیز خود را به شیراز رساند و آمادۀ نبرد گردید (نامی، 45). از سوی کریم‎خان، محمدعلی‎خان خشتی (و به روایتی رستم‎خان خشتی) با سه ـ چهار هزار تفنگچی مأمور حفاظت دربند فارس گردیدند. خان یاد شده با نقشه‎ای که طرح کرد، اجازه داد لشکر آزادخان وارد دربند شود. چون همۀ سپاهیان وارد این منطقۀ صعب‎العبور شدند، به فرمان محمدعلی‎خان حمله آغاز شد. افغانان که غافلگیر شده بودند، پایداری نکرده بی‎اختیار راه گریز در پیش گرفتند. شمار فراوانی از آنان هلاک شدند (گلستانه، 315-316). آزادخان واپس نشست و به شیراز آمد و در آنجا صالح‎خان بیات را به حکومت برنشاند و خود راه اصفهان در پیش گرفت (1167ق / 1753م؛ نامی، 45). کریم‎خان به شیراز آمد. پس از پیکاری سخت، شهر را از صالح‎خان بازپس گرفت. صالح‎خان در این گیرودار کشته شد (اعتمادالسلطنه، 1152). 
هنگامی که آزادخان از شیراز به اصفهان برمی‎گشت، شنید که در روستاهای سِمیرُم شورشی درگرفته است. پس فتحعلی‎خان افشار به فرمان وی مأمور سرکوبی شورشیان گردید. این سردار پس از محاصره کردن قلعه‎های آن حدود، آنها را گشود. و بسیاری را کشت و زنان و دختران را به اسیری گرفت و اموال ایشان را به تاراج برد. سپس مأمور گشودن شهر قمشه گشت، زیرا مردم آنجا نیز از فرمان آزادخان سر بر تافته بودند. وی پس از گشودن قمشه، شهر را ویران کرد و گروهی از زنان، دختران و پسران آنجا را به اسیری گرفت و چون برخی از اهالی آن شهر در زیرزمینها پنهان شده بودند فرمان داد با کاه دود کردن آنان را هلاک سازند (رستم‎الحکما، 262-263). 
هنگامی که آزادخان در اصفهان بود، یکی از بزرگان آن شهر به نام امیرمحمد سمیع کارخانه آقاسی نامه‎ای به محمدحسن‎خان قاجار به استراباد نوشت و او را ترغیب به گرفتن شهر و نابودی آزادخان و پیروان افغانی او کرد (همو، 264-272). گویا این نامه از عوامل محرکه محمدحسن‎خان برای حرکت به مرکز و غرب ایران و سرکوبی آزادخان بود. هنگامی که خان قاجار به سامان دادن لشکر خود مشغول بود، آزادخان گیلان را متصرف شد. محمدحسن‎خان در میان راه آذربایجان نخست عبدالعلی‎خان عامری و خسروخان مکری را که سرداران لشکر آزادخان بودند، در گیلان درهم شکست (هدایت، 9 / 32-33). وی پس از تصرف رشت، روانۀ آذربایجان شد تا قلعۀ ارومیه را تصرف کند و پایگاه فرمانروایی آزادخان را براندازد. چون آزادخان از این جریان آگاه شد، خود را با شتاب از اصفهان به آذربایجان رساند. در شش فرسنگی ارومیه جنگی بزرگ میان آن دو درگرفت. آزادخان شکست خورد و به سوی بغداد گریخت (1170ق / 1756م). به روایت عبدالرزاق‎بیگ دنبلی، افغانها نخست به سختی جنگیدند به طوری که لشکر محمدحسن‎خان واپس نشست، لیکن خان قاجار برآشفت و باز لشکریان را به میدان راند و مایۀ شکست افغانها گردید (دنبلی، مآثر سلطانیه، 12-13). پس از گریز آزادخان، یوسف‎خان هوتکی افغانی که شهر ارومیه بدو سپرده شده بود، چاره‎ای جز تسلیم نیافت. از این‎رو، با ملازمان خود به خدمت خان قاجار درآمد. پس از او سرداران دیگر آذربایجانی چون فتحعلی‎خان افشار و شهبازخان دنبلی به خدمت او درآمدند. در این هنگام کریم‎خان از شیراز بیرون آمد و شیخعلی‎خان و محمدخان زند را با 000‘15 سوار به جنگ محمدحسن‎خان فرستاد. در این جنگ هم خان قاجار پیروز گردید. 
آزادخان نیز به هنگام گریز از میدان جنگ و پیش از اینکه وارد بغداد شود، به «اشنو» به میان جماعت حکاری رفت. در عرض راه گروهی از افغانان و ازبکان که بار و بنه‎ای در اردو داشتند، از او روی برتافتند و به ارومیه آمدند. آزادخان ناگزیر راه بغداد در پیش گرفت و در کاظمین ماندگار شد. در آنجا 2 تن از زنان خود را که یکی دختر اشرف افغان و دیگری دختر موسى‎خان قاسملوی افشار بود، به بغداد نزد سلیمان‎پاشا فرمانروای آنجا فرستاد و از او یاری خواست. سلیمان‎پاشا به فرستادگان آزادخان احترام فراوان کرد و خود برای دلجویی از وی به کاظمین رفت و او را به بغداد آورد. پس از آن سربازان بسیاری را که شامل همۀ لشکر موصل و کَرکوت و دیار بکر و کردستان می‎شدند، در اختیار او گذاشت تا قدرت از دست رفته را بازیابد. آزادخان با این سپاهیان به آذربایجان که در این هنگام در دست فتحعلی‎خان افشار بود، تاخت. فتحعلی‎خان نخست جرأت جنگیدن با اوکدادخان (فرمانده بخشی از سپاه آزادخان) را نکرد، لیکن سرانجام در نزدیکی مراغه میان دو طرف جنگ درگرفت و لشکریان آزادخان شکست خوردند (همو، تجربةالاحرار 31-35). خود آزادخان هم چون دیگر نتوانست پایداری کند، به کردستان رفت تا دیگر بار از سلیمان‎پاشا یاری جوید، ولی فرمانروای بغداد این‎بار او را یاری نکرد. آزادخان ناگزیر به موصل و از آنجا به میان ایل حکاری رفت. چند روزی در آنجا بود و سپس راهی ایروان و گنجه شد و سرانجام به نزد هراکلیوس (ارکلی‎خان) فرمانروای گرجستان شتافت و 2 سال با احترام نزد او اقامت کرد. چون کریم‎خان آذربایجان را گشود و قلعۀ ارومیه را متصرف شد، نامه‎ای به آزادخان نوشت و از هراکلیوس فرمانروای گرجستان نیز خواست تا آزادخان را نزد او بفرستد. آزادخان چاره‎ای جز پذیرفتن نیافت. او که می‎دانست کریم‎خان مردی پاک‎نهاد و نیک‎سرشت است، در 1176ق / 1762م تنها سوار شد و به لشکرگاه وی آمد. کریم‎خان از وی دلجویی بسیار کرد و فرمان داد که 50 نفر از طایفۀ زند هزاره همواره ملازم او باشند و او را خدمت کنند. نیز برای او مقرری تعیین کرد. (گلستانه، 329-330؛ نامی، 113-114). آزاد در دربار کریم‎خان از احترام بسیار برخوردار بود. به گفتۀ نامی (ص 122) وی بر همۀ امیران نامبردار زمان کریم‎خان برتری داشت. او همچنان در شیراز، پایتخت زندیان، می‎زیست تا اینکه 2 سال بعد از مرگ کریم‎خان (1195ق / 1781م) به بیماری خناق (دیفتری) درگذشت. ازجمله وصایای او این بود که بعد از مرگ پیکر او را موقتاً در شیراز به ودیعت گذارند و در موقع مناسب به کابل برند، اما این وصیت به دلیل تحولات سیاسی آن زمان انجام نیافت. 
در مقایسه با دیگر افغانهایی که در ایران کارشان رونق گرفت، آزادخان طبعی معتدل و آراسته داشت و همواره در هنگام پیروزی در نگهداری زنان لشکر شکست خورده کوشش فراوان می‎کرد. در یکی از جنگها همۀ زنان زند را به یکی از سرداران خود به نام خضرخان سپرد که آنان را به اصفهان ببرد و از آنجا با هودج زرنگار به شیراز بفرستد، این‎گونه رفتارها موجب گردید که کریم‎خان نیز جانب وی را نگه دارد و با احترام با او رفتار کند. رستم‎الحکماء (محمدهاشم آصف) نیز او را سرداری دادگر و مهربان و دلیر می‎داند و می‎گوید اگر سربازان سنی‌مذهب او شیعیان را می‎آزردند، وی آنان را سیاست می‎کرد (ص 258). 
از خانوادۀ آزادخان نام 4 تن از زنان و یک تن از فرزندان وی در مآخذ آمده است. زن اول او دختر اشرف افغان بود. پس از آن، زمانی که به آذربایجان رفت، دختر محمدموسى‎خان بیگلربیگی افشار را که «قزآغا» نام داشت به زنی گرفت (ادیب‎الشعراء، 114). زن سوم او خواهر ارکلی‎خان (هراکلیوس) فرمانروای گرجستان بود که آزادخان هنگام فتح آن ولایت وی را، ظاهراً به زور، به زنی گرفت (گلستانه، 187-188). زن چهارم او دختر خالدپاشا فرمانروای شهر زور بود (دنبلی، تجربةالاحرار، 1 / 491). فرزند او احمدخان نیز پس از درگذشت پدر، ازجمله سرداران زندیه بود و در 1198ق / 1784م از سوی جعفرخان زند مأموریت یافت که شهر کاشان را در برابر حمله‎های آقامحمدخان قاجار نگه دارد، لیکن در جنگی که میان وی و لشکر آقامحمدخان در نصرآباد رخ داد، احمدخان شکست خورد و رو به گریز نهاد (نامی، 264-265). به روایت دیگر، احمدخان که توان رویارویی با خان قاجار را در خود نمی‎دید، پیش از نبرد از کاشان گریخت و به اصفهان رفت. در آنجا هم چون نتوانست کاری از پیش ببرد لشکریانش از پیرامون او پراکنده شدند (شیرازی، 24-27).

مآخذ

آذر بیگدلی، لطفعلی‎بیک، آتشکده، به کوشش جعفر شهیدی، تهران، نشر کتاب، 1337ش؛ ادیب‎الشعراء، رشید، تاریخ افشار، به کوشش پرویز شهریار افشار و محمود رامیان، تبریز، 1346ش؛ اعتمادالسلطنه، محمدحسن، تاریخ منتظم ناصری، به کوشش محمداسماعیل رضوانی، تهران، دنیای کتاب، 1364ش؛ دنبلی، عبدالرزاق‎بیک مفتون، تجربةالاحرار و تسلیةالابرار، به کوشش حسن قاضی طباطبایی، تبریز، دانشکدۀ ادبیات، 1349-1350ش؛ همو، مآثر سلطانیه، به کوشش غلامحسین صدری افشار، تهران، ابن‎سینا، 1351ش؛ رستم‎الحکماء، محمدهاشم آصف، رستم‎التواریخ، به کوشش محمد مشیری، تهران، امیرکبیر، 1352ش؛ شیرازی، علیرضا، تاریخ زندیه، به کوشش ارنست پیر، لیدن، 1888م؛ فسایی، حسن، فارسنامۀ ناصری، تهران، 1315ق؛ گلستانه، ابوالحسن، مجمل‎التواریخ، به کوشش محمدتقی مدرس رضوی، تهران، ابن‎سینا، 1344ش؛ مروی، میرزا محمدکاظم، عالم‎آرای نادری، به کوشش محمدامین ریاحی، تهران، زوار، 1364ش؛ ملکم، جان، تاریخ ایران، ترجمۀ میرزامحمدعلی حیرت، بمبئی 1303ق، 2 / 277؛ نامی اصفهانی، محمدصادق، تاریخ گیتی‎گشا، به کوشش سعید نفیسی، تهران، اقبال، 1363ش؛ هدایت، رضاقلی‎خان، روضةالصفای ناصری، تهران، خیام، 1338ش. 

سیدعلی آل‎داوود