آراء اهل المدینة الفاضلة

آراءُ اَهْلِ الْمَدینَةِ الْفاضِلَة، (یا مبادی آراءِ اهل المدینة الفاضلة)، کتابی دربارۀ مسائل بنیادی فلسفه و فن سیاست از معلم ثانی، ابونصر محمد بن طرخان بن اوزلغ فارابی (259- 339ق / 873-950م) که بیشتر به اعتبار مؤلف آن، تا مدتها به عنوان مهم‎ترین اثر فلسفی ـ سیاسی در جهان اسلام شناخته می‎شده است. این کتاب شامل 2 بخش است. در بخش نخست از مسائل متداول در بحثهای فلسفی و در بخش دوم از مباحث مربوط به سیاست و جامعه سخن گفته می‎شود. فارابی نگارش این کتاب را در بغداد آغاز کرد و در شام به پایان رساند (331ق / 943م). کتاب یا بحث دربارۀ «وجود نخستین» که همۀ موجودات از او صدور یافته‎اند، آغاز می‎شود: وجود نخستین از ماده و موضوع تهی است؛ صورت ندارد و وجود او را غرض و غایتی نیست؛ با هر چیز متفاوت است؛ وجودی مانند وجود او یا در مرتبۀ او ممکن نیست؛ پس ذاتی واحد است و شریک و ضد ندارد، و او را حدی نیست و وحدت او عین ذات اوست؛ عالم و حکیم و حق و حیّ است و عظمت و جلال او در ذات اوست و همۀ موجودات به طریقۀ فیض از او صدور یافته‎اند و هر موجود بر حسب مرتبه‎اش بهرۀ خود را از وجود برگرفته است (بابهای 1- 8) برای وجود نخستین چنان نامهایی شایسته است که در میان موجودات عالم ما و نیز در میان برترینِ آنها بر کمال و فضیلت دلالت کند. از وجود نخستین، وجود دوم فایض می‎شود که آن نیز جوهر غیرمتجسم است و جایگاهش ماده نیست و خویشتن خود را و نیز وجود نخستین را تعقل می‎کند. از وجود دوم، وجود سوم لازم می‎آید و این سلسله تا وجود یازدهم ادامه می‎یابد. جوهر همۀ این وجودهای دهگانه، عقل است تا وجود دوم تا نهم، به ترتیب: آسمانِ نخست، کواکبِ ثابته، کرۀ زحل، مشتری، مریخ، شمس، زهره، عطارد و قمر صادر می‎گردد. وجودِ اجسامِ آسمانی که به علت طبیعتشان حرکت دایره‎ای دارند، به کرۀ قمر پایان می‎یابد و وجود دهم آخرین وجودی است که آنچه به واسطۀ آن موجود می‎شود، نیاز به ماده و موضوع ندارد. ویژگی این موجودات آن است که از آغاز امر، جوهر آنها برترین کمالات را حایز است و این ویژگی به وجود یازدهم (عقل عاشر یا عقل فعال) پایان می‎یابد. از آن پس نوبت به «موجوداتی که نزد مایند» (باب 11) می‎رسد که طبیعت ایشان مقتضی آن نیست که از آغاز امر، برترین کمالات را دارا باشند، بلکه وجود آنها از ناقص‎ترین مرتبه آغاز می‎شود و اندک‌اندک تکامل می‎یابد تا آنکه هریک از آنها، نخست در جوهر و آنگاه در اعراض به برترین مرتبۀ کمال رسد و این حالت، ناشی از سرشت (طبیعت) این نوع موجودات است. از این موجودات، برخی طبیعی (بی‎جان) و برخی ارادی (صاحب اراده) و سرانجام گروهی مرکب از طبیعت و اراده‎اند و موجودات طبیعی، مقدمۀ وجودِ موجوداتِ صاحب اراده‌اند. اجسام طبیعی عبارتند از اسطقسات یا عناصر یعنی آتش و هوا و آب و خاک و صورتهای دیگر آنها، همچون بخار و شعله و نیز مواد معدنی چون سنگ و جز آن و گیاهان و حیوانات غیرناطق و حیوان ناطق. هریک از اینها از 2 چیز تشکیل می‎شود: یکی ماده یا هیولى و دیگری صورت و هیأت. قوام صورت به ماده است و وجود آن بدون این ممکن نیست و وجود ماده برای صورت است و اگر صورتی موجود نباشد، ماده‎ای نیست و مادۀ هرچیز پذیرندۀ صُوَرِ متباین است (ابواب 9-12). ترتیب این موجودات چنان است که فروترین آنها مقدم است. افضل از او در پی می‎آید و این سلسله ادامه می‎یابد تا به افضل از همه منتهی شود. مادۀ اولى از همه فروتر است و پس از آن، به ترتیبِ فضیلت، اسطقسات، مواد معدنی، گیاه، حیوان غیرناطق و سرانجام حیوان ناطق است که در زیرِ فلکِ قمر چیزی برتر از آن نیست. شمار وجودات مفارق پس از وجود نخستین، 10 است و شمار اجسام سماوی 9 و مجموع آنها 19 است. آن 10 موجود (عقلهای دهگانه) در وجود و مرتبۀ خویش متفردند و ضد ندارند و هریک از آنها، هم خود و هم وجود نخستین را تعقل می‎کند و اجسام نه‎گانۀ سماوی در 9 مرتبه قرار دارند و بر هریک از آنها جسمی کروی شامل است. نخستین آنها یک حرکت دورانی بسیار سریع و بقیه 2 حرکت دارند. جنس همۀ این اجسام یکی است و اختلاف آنها دو نوع است چنان‌که از هر نوع یکی بیش نیست. این اجسام از وجودِ نخستین و عقولِ عشره که از هیولى و موضوع رهایند متمایز می‎گردند و انسان با آنها در ماده مشترک است. مسیر و مکان حرکت اجسام سماوی از پیش مشخص نشده و سرعت آنها یکسان نیست و تفاوت در سرعت، ناشی از خود آنهاست. همۀ این اجسام دارای طبیعت مشترکند و همان طبیعت موجب می‎شود که همگی همراه با جسم نخستین به حرکت درآیند. این طبیعت مشترک، نشانۀ وجود مادۀ نخستینِ مشترک در همۀ آنهاست. از اختلاف جواهر این اجسام و تضاد آنها در نسبتها و اضافات و تبدل و تعاقب آن نسبتها، وجودِ صُوَرِ متضاد و تبدل آنها حاصل می‎شود. بدین ترتیب اسطقسات پدید می‎آیند و از اختلاط آنها در مراتب گوناگون، اجسام بسیار از معدن و نبات و حیوان پدید می‎آیند تا نوبت به انسان می‎رسد که محصول آخرین اختلاط است. در هریک از این انواع، دو قوه، یکی فاعله و یکی قابله (منفعله) در درجات مختلف قوت پدید می‌آید. هریک از این اجسام، هم از جهت صورت و هم از جهت مادۀ خویش، حق و اهلیتی دارد. حق او، به لحاظ صورت وی آن است که بر وجود خویش بماند و به لحاظ ماده‎اش آنکه به صورت وجودی دیگر غیر از وجودِ فعلیِ خویش درآید، و چون این دو در یک زمان ممکن نیست، پس هرچیز که به وجود می‎آید، مدتی می‎ماند و آنگاه نابود می‎شود و ضد آن به وجود می‎آید و این رشته تا ابد ادامه می‎یابد و حال همۀ موجودات، چه اسطقسات و چه آنها که از آمیزش اسطقسات پدید می‎آیند همواره چنین است. اما مضاد نابودکننده در هریک از اسطقسات و آنچه از ترکیب اندکی از آنها حاصل شود، از بیرون آنها و در آنچه از آمیزش اسطقسات بسیار ترکیب شود، هم از درون و هم از بیرون آنها تواند بود. جمادات از نوع نخستین و نباتات و حیوانات از نوع دومند. افراد نوع دوم دارای قوۀ غاذیه‎اند و می‎توانند با جذب غذا از بیرونِ وجودِ خویش و جبران آنچه از ایشان به تحلیل می‎رود، مدتی صورت خویش را حفظ کنند. کامل‎ترین این نوع، انسان است که پس از قوۀ غاذیه، قوۀ حاسه، و آنگاه قوۀ متخیله و سرانجام قوۀ ناطقه در او پدیدار می‎شود. قوۀ حاسه شامل لامسه و ذائقه و شامه و سامعه و باصره است. متخیله، محسوساتی را که در نفس وی رسم می‎شود، پس از غیبت آن محسوسات از مشاهدۀ حواس، حفظ می‎کند و می‎تواند برخی از آنها را با برخی دیگر ترکیب کند و برخی را از ترکیبات آنها جدا سازد. با قوۀ ناطقه می‎تواند معقولات را تعقل کند و میان زشتی و زیبایی تمییز نهد و دارای صنایع و علوم شود. مرکز همۀ این قوا در دل است. معده و کبد و طحال و مَراره (زَهره) و کلیه و مثانه، توابع مستقیم و غیرمستقیم قوۀ غاذیه، و حواس پنجگانه توابع قوۀ حاسه‎اند. قوای متخیله و ناطقه، از نوع خود توابعی در دیگر اعضا ندارند؛ اما قوۀ ناطقه بر قوای رئیسه از دیگر انواع ریاست دارد. ادراکات قوۀ حاسه و ترکیب و تجزیۀ محسوسات توسط قوۀ متخیله، و تعقل قوۀ ناطقه با میل یا کراهت نسبت به محسوس یا متخیل یا متعقل همراه است و آن میل یا کراهت، ناشی از نیروی گراینده (قوۀ نزوعیه) است. دانش نسبت به اشیا، گاه به کمک قوۀ ناطقه، گاه به‌وسیلۀ قوۀ متخیله و گاه از راه احساس حاصل می‎شود. در آنچه درک آن با قوۀ ناطقه میسر است، کار با نیروی اندیشه است و آنجا که علم از راه احساس به دست می‎آید، ترکیبی از فعل بدنی و فعل نفسانی در کار است و هرگاه نفس میل به تخیل چیزی کند، قوۀ متخیله این کار را به صورتهای گوناگون، یعنی به کمک محسوسات گذشته یا ترکیباتی از آنها و یا با آنچه از راه قوۀ ناطقه دریافت می‎دارد، انجام می‎دهد (ابواب 13-20). 
فارابی سپس شرح می‎دهد که چگونه این قوا و اعضا نفس واحدی را تشکیل می‎دهند و دربارۀ کار مهم‎ترین اعضای بدن، چگونگی تعقل قوۀ ناطقه، اراده و اختیار، سعادت، علت خواب دیدن، وحی و رؤیت فرشتگان سخن می‎گوید (ابواب 21-25). 
بخش دوم با فصلی زیر عنوان نیاز آدمی به اجتماع و همکاری آغاز می‎شود. فارابی اجتماعات انسانی را به کامل و غیرکامل تقسیم می‎کند. اجتماعات کامله بر 3 قسمند: بزرگ (عظمى) و میانی (وسطى) و کوچک (صغرى). نخستین آنها اجتماع همۀ ساکنان «معموره»، دومی اجتماع یک ملت در بخشی از معموره، و سومی، اجتماع اهل یک شهر است. اجتماعات غیرکامله، شامل اجتماعات روستا، محله، کوچه و خانه‎اند. خیر و کمال در شهر و اجتماعات بزرگ‎تر از آن به دست می‎آید و شهری که مردانش در آنچه موجب سعادت است با یکدیگر همکاری کنند، «مدینۀ فاضله» خواهد بود و شرط تشکیل اجتماع فاضل و ملت فاضله و معمورۀ فاضله نیز همین است. مدینۀ فاضله بدن کامل درستی را ماند که همۀ اعضای آن در راه کمال بخشیدن به زندگانی و حفظ آن همکاری کنند و همان‎گونه که قلب بر اعضای بدن ریاست دارد و همۀ اعضا در مراتب گوناگون تابع آنند، در مدینۀ فاضله نیز چنین نظامی حکمفرماست. رئیس مدینه کامل‎ترین اعضای آن است و از هر صفتی که دیگر اعضای مدینه در آن با وی شریکند، افضل آن را دارد. رئیس اصلی مدینۀ فاضله که پیشوا و رئیس امتِ فاضله و رئیس تمامی معموره نیز هست، باید به‎طور فطری از 12 خصلت برخوردار باشد: تندرست (کامل‎الاعضاء) و خوش‌فهم و خوش‌حافظه و هوشمند و خوش‌بیان و دوستدار آموزش باشد، بر خوراک و پوشاک و نکاح حریص نباشد، راستی و راستگویان را دوست و دروغ و دروغگویان را دشمن دارد، کریم‎النفس و بلندطبع، به زر و سیم بی‎اعتنا، دوستدار داد و دادگران و دشمن ستم و ستمگران باشد و ارادۀ نیرومند داشته باشد. گرد آمدن همۀ این خصال در یک فرد دشوار است. از این‎رو، هرگاه 6 یا 5 شرط نخستین در کسی یافت شود، همو رئیس خواهد بود و اگر چنین کسی نیز نباشد، قوانین و سنتی که رؤسای پیشین مدینه وضع کرده‎اند، تثبیت خواهد شد. آن کس که جانشین رئیس نخستین می‎گردد، باید علاوه بر آن شرایط که از کودکی و بر پایۀ فطرت در او هست، 6 شرط دیگر نیز پس از رشد در او حاصل شده باشد: حکیم و عالم به شرایع و سنتها و تواریخ باشد، نیروی استنباط و ابتکار داشته و در مسائل مستحدثه نیز صاحب‎نظر و اجتهاد باشد و صلاح کارِ مدینه را تشخیص دهد، قدرت ارشاد از طریق سخنوری داشته باشد و سرانجام، فنون جنگ را بداند و بتواند خود در عملیات جنگی شرکت کند. هرگاه فردی که همۀ این شرایط در او جمع باشد، یافت نگردد، بلکه 2 تن یافت شوند که یکی حکیم باشد و دیگری بقیۀ صفات را داشته باشد، آن دو به اشتراک رئیس خواهند بود و اگر این صفات در میان چند تن پراکنده شود و آن چند تن با یکدیگر هماهنگی داشته باشند، همۀ آنان سرانِ بزرگِ مدینه‎اند و هرگاه حکمت در هیچ‎کس نباشد، به‌رغم وجود سایر شرایط در فرد یا افرادی، مدینۀ فاضله بدون رئیس و در معرض نابودی است و اگر حکیمی پیدا نشود، دیری نمی‎پاید که مدینه نابود می‎گردد. در برابر مدینۀ فاضله، مدینه‎های جاهلیه و فاسقه و متبدله و ضاله قرار دارند. مدینۀ جاهلیه آن است که اهلش سعادت را نشناخته باشند و حقیقت سعادت به ذهن ایشان نیز نرسیده باشد و آن بر 6 قسم است: ضروریه، بذاله، خست، کرامت، تغلب و جماعیه. ضروریه مدینه‎ای است که اهل آن به حداقل ضروریات زندگانی قناعت کنند. بذاله آن است که اهلش گشایش را غایت زندگی شمرند. مدینۀ خست و شَقْوَت آن است که در آن، لذت خوردن و نوشیدن و نکاح هدف قرارگیرد. کرامت (سرفرازی) مدینه‎ای است که هدف مردم آن، بزرگی و شهرت و احترام میان ملتها باشد. تغلب مدینه‎ای است که اهل آن تلاش کنند بر دیگران غالب آیند و کسی بر ایشان غالب نیاید. جماعیه مدینه‎ای است که اهل آن خواهان آزادی و بی‎بندوباریند. مدینۀ فاسقه آن است که آرای اهل آن، مانند آرای اهل مدینۀ فاضله و افعال ایشان همچون افعال اهل مدینۀ جاهلیه باشد. مدینۀ متبدله آن است که هم آراء و هم افعال اهل آن، در گذشته مانند آراء و افعال اهل مدینۀ فاضله بوده و سپس دگرگون شده باشد. مدینۀ ضاله آن است که اهلش، سعادت را مربوط به دوران پس از زندگی این جهانی می‌دانسته‌اند، اما این اعتقاد در ایشان دگرگون گشته و آرای فاسدی نسبت به خداوند و موجودات دومین و عقل فعال یافته‎اند و رئیس آن به خطا چنین پندارد که وحی بر او نازل می‎شود. همۀ کسانی که به دنبال یکدیگر بر مدینه‎های فاضله حکم می‎رانند، مانند نفس واحدند، چنان‌که گویی یک حاکم است که زندگانی جاودان دارد، و اگر اتفاق افتد که گروهی از ایشان در یک زمان، در یک شهر یا شهرهای بسیار حکم‌رانند، باز چنان است که گویی همۀ ایشان یک پادشاهند و نفوس آنان نفس واحد است و این حکم دربارۀ گروههایی که مراتب پایین‎تر مدینه را تشکیل می‎دهند نیز جاری است. پس از سپری شدن هر گروه از این مردمان، بدن آنها از میان می‎رود، اما روحشان رها می‎شود و به سعادت می‎رسد و به ارواح گروههایی که جانشین آنها می‎شوند، متصل می‎گردد (ابواب 26-30). سعادتها مانند صناعتها از 3 جهت، نوعیت و کمیت و کیفیت تفاوت می‎یابند. افعالِ زشتِ مردمانِ مدینه‎هایِ غیرفاضله به آنان هیأتهای نفسانی زشت می‎بخشد. نفوسِ مردمانِ مدینه‎هایِ جاهله ناقص و نیازمند به ماده باقی می‎مانند و اینان پس از مرگ، بر حسب اتفاق به صورت انسان یا حیوان یا غیرحیوان بازمی‎گردند و نفوسی که به عدم می‎پیوندند همینانند، در حالی‌که هیأتهای نفسانی مردمان مدینۀ فاضله، آنان را از ماده می‎رهاند (ابواب 31-32). سپس فارابی از آنچه دانستنش بر مردمان مدینۀ فاضله لازم است و به‎طور عمده، اعتقاد به مبادی اولیه و بعث و حشر، سخن می‎گوید و آنگاه برخی دیگر از آرای فاسد مردمان مدینه‎های جاهلیه و ضاله را می‎آورد، ازجمله آنکه به عقیدۀ ایشان، همۀ موجودات با یکدیگر در تضادند و همراهی و ارتباط، به طبع یا به اراده در میان مردمان نیست و هرکس باید با دیگری دشمنی ورزد و ارتباط و الفت میان مردم تنها به هنگام نیاز اتفاق می‎افتد و در چنین حالی نیز یکی قاهر و دیگری مقهور است. برخی دیگر که مشاهده می‎کنند انسان نمی‎تواند بدون یار و یاور، همۀ نیازهای زندگیش را برآورد، برآنند که آدمی باید گروهی را مقهور سازد و به خدمت خویش درآورد و به‌وسیلۀ ایشان نیز گروهی دیگر را تابع خود کند و مطابق میل خویش به کار وادارد (باب 33-34) و عدالت در نظر این مردمان، عدالت طبیعی است. هر طایفه باید درصدد آن باشد که همۀ آنچه را که از آنِ طایفۀ دیگری است، برباید و هر طایفه که بدین‎سان بر طایفۀ دیگر غالب شود، سعادتمند است و این غلبه چون حاصل گردد همان عدل است، از آن‎رو که مطابق اقتضای طبیعت است. غالب باید مغلوب را در جهت خواست خویش به‌کارگیرد و مغلوب باید برای نفع غالب کار کند و این نیز عدالت است و بجز اینها، انصاف در خرید و فروش و رد امانت و تعدی نکردن و سایر آنچه عدالت خوانده می‎شود، به انگیزۀ ترس و ضعف و نیاز است، چنانکه اگر هر دو طرف در قوت برابر باشند یکی از ایشان بخواهد به قهر بر دیگری غلبه کند، کار دراز گردد و هر دو رنج بسیار برند. نیز آنگاه که 2 تن یا 2 طایفه در پی دفع زیانی یا جلب منفعتی باشند و آن، جز با ترک تخاصم میان آنان ممکن نباشد، در چنین حالاتی هر دو به سازش گرایند (باب 35). 
در باب سی و ششم از خشوع، به معنی اعتقاد به خداوند و ضرورت اِشراف روحانیون بر همۀ اعمال مردم و لوازم این اعتقاد و اینکه مردمان مدینه‎های غیرفاضله، همۀ این سخنان را نیرنگ و دام فریب می‎شمارند و هدف زندگی را جلب خیر و جمع مال می‎دانند و نیز پیرامون آرای مردمان این‎گونه مدینه‎ها دربارۀ نظامهای اجتماعی سخن می‎گوید. در باب سی و هفتم که آخرین باب کتاب است، از آرای مردمان مدینه‎های جاهلیه دربارۀ سعادت و فضیلت، وجود طبیعی انسان و اختلاف آن با وجودِ مُشاهَد او و ویژگیهای موجودات طبیعی و ماهیت حقیقت و مشهودات انسانی و دامنۀ معرفت انسانی و امثال این مسائل بحث می‎کند. 
مقولۀ مدینۀ فاضله پیش از فارابی نیز توسط برخی اندیشمندان و حکما، ازجمله افلاطون (در جمهوریت) و ارسطو (در سیاست) بررسی شده است. خود فارابی نیز در 2 نوشتۀ دیگر خویش به نامهای «السیاسةالمدنیة» و «تحصیل السعادة» به شرح برخی از مسائل مربوط به همین موضوع پرداخته است. 
در رسالۀ چهل‌وهفتم از رسائل اخوان الصفا (4 / 124-139) فصلی به شرح ناموس الٰهی و شرایط نبوت و مذاهب ربانیین اختصاص یافته و ضمن آن، ازجمله همان 12 شرطی که فارابی برای رئیس مدینۀ فاضله آورده، تقریباً کلمه به کلمه به عنوان خصال قانونگذار نقل گردیده است. ابن‎سینا در کتاب المجموع، یا الحکمة العروضیة برخی انواع حکومت را برشمرده است. اما خواجه نصیرالدین طوسی در مقالۀ سوم اخلاق ناصری، زیر عنوان «در سیاست مدن» بسیاری از آرای «حکیم ثانی ابونصر فارابی» را دربارۀ مدینۀ فاضله تکرار کرده و به گفتۀ خود خواجه «اکثر این مقالت منقول از اقوال و نکت اوست». 
کتاب آراءِ اهل المدینة الفاضلة نخستین‎بار در لیدن توسط فریدریش دیتریسی در مجموعۀ «رسایل فلسفی» چاپ شد (1307ق / 1890م). همو آن را به آلمانی نیز ترجمه کرد و در همان‎جا به چاپ رساند (1317ق / 1900م)، بعدها متن عربی آن مکرر در بیروت و قاهره منتشر شد: قاهره، مطبعۀ حجازی، 1368ق /  1949م؛ بیروت، المطبعة الکاتولیکیة، 1378ق / 1959م؛ قاهره، مطبعة‎النیل، بی‎تاریخ، در 1368ق / 1949م ترجمۀ فرانسوی آن توسط ژوسن و دیگران در قاهره چاپ شد. در سالهای 1380-1381ق / 1961-1962م ترجمۀ اسپانیایی آن توسط م آ آلونسو در شماره‎های 26 و 27 مجلةالاندلس منتشر گشت. در 1404ق / 1984م متنی انتقادی از آن، همراه با ترجمه و شرح انگلیسی توسط ر والتسر انتشار یافت. 
همچنین مقالۀ شایان دقتی از روزنتال زیر عنوان «جایگاه سیاست در فلسفۀ فارابی» در جلد دوم مجموعه پژوهشهای سامی چاپ دانشگاه کمبریج 1391ق / 1971م، نشر یافته است. همچنین ترجمۀ فارسی این کتاب توسط سیدجعفر سجادی در 1354ش در تهران طبع و نشر شد. 

مآخذ

ابن ابی اصیبعه، احمدبن قاسم، عیون‎الانباء، بیروت، دارالفکر، 1377ق، صص 223-224؛ رسایل اخوان‎الصفا، بیروت، دارصادر، 4 / 124-139؛ سرور، عبدالباقی، الفارابی، قاهره، 1956م، جمـ ؛ عامری، ابوالحسن، السعادة والاسعاد، به کوشش مجتبى مینوی، ویسبادن، 1336ش، صص 194-196؛ غالب، مصطفی، الفارابی، قم، گلستانه، صص 60-126؛ فارابی، ابونصر، آراء اهل‎المدینة الفاضلة، قاهره، مطبعة‎الحجازی، 1368ق، جمـ ؛ همو، همان، ترجمه جعفر سجادی، تهران، رز، 1354ش، جمـ ؛ همو، السیاسة ‎المدنیة، بیروت، المطبعة ‎الکاتولیکیة، 1964م، جمـ ؛ نصیرالدین طوسی، محمدبن حسن، اخلاق ناصری، به کوشش مجتبی مینوی، تهران، خوارزمی، 1356ش، ص 248، نیز:

Copleston, F., A History of Western Philosophy, New York, 1962, I, Part, pp. 253-255; 

بخش فلسفه