آپولونیوس پرگایی

آپولونیوسِ پِرگایی (262-190ق‌م)، ریاضی‌دان و منجم یونانی. نام وی در منابع اسلامی بیش‌تر به صورت بَلینوس یا بَلیناس و نیز به صورتهای اَبُولُونْیوس، اَفُولُونیوس، اَبْلینَس، اَبُولوس، اَبُلونیوس آمده است. در پِرگا كه اكنون جزءِ تركیه است و احسانیه نامیده می‌شود) زاده شد. در جوانی به اسكندریه رفت و نزد شاگردان اقلیدس دانش آموخت. سپس در همان شهر به تدریس پرداخت و همان‌جا نیز درگذشت. معاصرانش او را «مهندس بزرگ» می‌نامیدند. برخی از دانشمندان اسلامی لقب نجار به وی داده‌اند. مشهورترین اثر وی كتاب مخروطات است كه در نوع خود مهم‌ترین اثر علمی زمان وی به‌شمار می‌رفته و تا قرنها مورد استفاده بوده است. وی مبحث مقاطع مخروطی را كه در پژوهشهای هندسه‌دانان گذشته ناقص مانده بود، تكمیل كرد و اصطلاحات Parabola (شلجمی یا سهمی)، Hyperbola (هُذلولی) و Ellips (بیضی) را وارد دانش مخروطات ساخت. اشارات او به اقلیدس و دیگر ریاضی‌دانان پیش از وی در این كتاب، نشان می‌دهد كه از آثار آنان به خوبی استفاده كرده است. كتاب مخروطات كه شامل 8 مقاله بود، درنتیجۀ تصرفات و سهل‌انگاریهای نسخه‌برداران دستخوش دگرگونیهای بسیار شد و قسمتی از آخرین مقالۀ آن نیز از میان رفت. در اواخر سدۀ 5 و اوایل سدۀ 6م، اتوكیوس (اوطوقیوس) كه خود هندسه‌دان قابلی بود، به بازسازی این كتاب برخاست. وی این كار را در مورد 4 مقالۀ نخستین آن انجام داد. اما بقیۀ مقالات به همان صورتِ تحریف‌شده باقی ماند. 4 مقالۀ نخستین را، هلال‌بن ابی هلال حِمصی، و 3 مقالۀ دیگر را ثابت بن قُرۀ حَرانی زیر نظر احمد بن موسى خوارزمی به عربی ترجمه كردند. اصل آن 3 مقاله، بعدها به كلی از میان رفت.
كتاب مخروطات طی قرنها مورد استفادۀ ریاضی‌دانان مسلمان بوده و اینان شروح بسیاری بر آن نگاشته‌اند. از آن میان است: اصلاح كتاب المخروطات از ابوجعفر محمد بن الحسین، تلخیص المخروطات از ابوالفتح محمد بن قاسم بن فضل اصفهانی (سدۀ 6 ق) و تصفح المخروطات از ابوالحسین عبدالملك بن محمد شیرازی. ابن هیثم (354-430ق / 965-1039م) نیز مقاله‌ای در تكمیل بخش هشتم آن نوشت.
اثر مهم دیگر آپولونیوس كه اصل یونانی آن از میان رفته و تنها ترجمۀ عربی آن باقی مانده، رساله‌ای است با عنوان فی قطع الخطوط علی النسبة.
بخش مهمی از آثار آپولونیوس در سده‌های نخستینِ هجری به زبان عربی ترجمه شده است، ولی اكنون نه از این ترجمه‌ها چیزی به جای مانده است نه از اصل یونانی آنها. عنوان عربی قسمتی از این آثار چنین است: رسالة فی قطع السطوح علی النسبة، رسالة فی النسبة المحدودة، رسالة فی الدوائر المماسة.

مآخذ

ابن ندیم، محمد بن اسحاق، فهرست، بیروت، دارالمعرفة، ص 373؛ بروكلمان (آلمانی)، 1 / 242، ذیل، 1 / 384؛ دائرة‌المعارف اسلام (دوم)، ذیل Balinus؛ سزگین (آلمانی)، 5 / 135-143.

محمدعلی مولوی