حیدریه، مسجد

حِیْدَریّه، مَسْجِد (مدرسه)، از بناهای معروف دورۀ سلجوقی در قزوین، واقع در محله یا گذر بلاغی که در سرشماری سال 1299 ق/ 1882 م، جزو محلۀ پنبه‌ریسه به شمار آمده است (ستوده، 12؛ گلریز، 522؛ دبیرسیاقی، سیر ... ، 595، سرشماری ... ، 124). 
این بنا اغلب «مسجد» و گاه «مدرسه» نامیده شده، و با همین نام نیز به ثبت ملی رسیده است؛ اما اینکه کاربرد اصلی آن مدرسه بوده، روشن نیست (گدار، 198؛ پوپ، معماری ... ، 129؛ شرودر، 1021, 1041؛ هات، 20). 
 
وجه تسمیۀ مسجد نیز به درستی معلوم نیست، و نشانی حاکی از ارتباط نام مسجد با حیدریها (در مقابل نعمتیها) وجود ندارد. با توجه به ذکر مسجد با این نام توسط مورخان عصر صفوی (اسکندربیک، 148- 149؛ واله، 415)، پیشینۀ نام آن حداقل به دورۀ صفویه می‌رسد. 
بنابر نظر محققان، مسجد حیدریه به احتمال بسیار، همان جامع اصحاب ابوحنیفه است که رافعی (د 623 ق/ 1226 م) (1/ 52) و حمدالله مستوفی در سدۀ 8 ق/ 14 م (ص 833-834) از آن یاد کرده‌اند (گلریز، دبیرسیاقی، سیر، همانجاها). بنابراین نام مسجد از آغاز حیدریه نبوده، و بعدها به این نام مشهور گشته است. 

پیشینه

برخی از پژوهشگران سدۀ اخیر بدون ذکر مدرک، بنای مسجد حیدریه را بر پا شده روی آتشکده دانسته‌اند (ورجاوند، 2/ 1181). رافعی دربارۀ تاریخ احداث بنای مسجد نوشته است: « ... مسجد جامع ابوحنیفه ... در رستاق قطن [محلۀ پنبه ریسه] است و آن خانۀ عیسى نصرانی بود که مدتها فرمانداری قزوین را داشت» (همانجا؛ دبیرسیاقی، همان، 562؛ گلریز، 114)؛ و حمدالله مستوفی نیز آورده است که: «جامع اصحاب ... ابوحنیفه ... [زاهد خمارتاش عمادی ساخت.] [مساحت کوچک بود؛] ملک مظفرالدین آلب ارغون، سرای عیسى نصرانی بخرید و اضافت کرد آن را تا بزرگ شد، و طاق بزرگ آن، مرحوم خواجه عزالدین حنفی ساخت» (ص 834). 

همچنین رافعی گفته است: « ... و منبر بزرگ آن در سال چهارصد و چهار از ری حمل شد و آن را ابوعبدالله زعفرانی فرستاد» (همانجا)؛ بنابراین مسجد از دو سده پیش از آن ساخته شده بود. 
رافعی سپس می‌نویسد « ... در شب پنجم رمضان سال 513 ق، زمین‌لرزۀ بزرگی در قزوین روی داد که ویرانی بسیاری پدید آورد و مقصورۀ مسجد جامع که از آنِ اصحاب ابوحنیفه رحمه‌الله بود، خراب شد و قبۀ آن شکاف برداشت و نیازمند به تجدید عمارت گردید. آن‌گاه از امیر زاهد خمارتاش که رغبت وافری در خیرات داشت، خواهش تجدید عمارت آن شد ... » (1/ 49). همو نوشته است که هنگام مرمت مسجد، کتیبه‌ای از زیر محراب به دست آمد که ترجمۀ آن بدین مضمون است: «به نام خداوند بخشندۀ مهربان. نیایش درخور پروردگار جهانیان است. و درود خدای بر محمد (ص) و همگی آل و تبارش باد. فرمان داد پادشاه پیروزمند، بازوی دین، برتری دولت، سربلندی امت و تاج ملت، «ابوجعفر محمد بن دشمن زیار»، حسام امیرالمؤمنین؛ دراز بدار خداوند پایندگی‌اش را به جاویدان‌ساختن این لوح، و ذکر آنچه را که صلاح دید و حلال کرد، از آب دره‌های دیزه و ارنزک، مخصوص قزوین، تا روانه سازد برای مزارع و تاکستانهایشان در قصبه عادلانه، و حرام کرد گرفتن بها و هزینه را برای آن و تأیید نمود آن را. پس کسی که جز این بکند و به نقض یا خلاف آن عمل نماید، به خشم خداوند گرفتار شود و سزاوار لعنت و شایستۀ عقابی دردناک باشد. فَمَنْ بَدَّلَه ... [بقره/ 2/ 181] نوشته شد در شهر رمضان سال چهارصد و بیست و دو» (1/ 49، 50؛ گلریز، 111-112). تاریخ ذکرشده در کتیبه با تاریخ منبر مسجد (404 ق/ 1013 م)، که رافعی اشاره می‌کند، هم‌خوانی دارد و نمایانگر زمان تقریبی احداث بنای اولیۀ مسجد است. بنای مسجد کنونی همان مسجد سلجوقی است که پس از زلزلۀ سال 513 ق/ 1119 م، توسط خمارتاش عمادی مورد مرمت و بازسازی قرار گرفته، و اندکی پس از مقصورۀ جامع کبیر به اتمام رسیده است. 
 
آنچه امروزه از مسجد حیدریه باقی مانده، نمایانگر شکوه و اهمیت آن در طول حیات شهر قزوین است. این مسجد در طول تاریخ، همواره به عنوان دومین مسجد شهر، پس از جامع کبیر، در حیات اجتماعی ـ مذهبی شهر سهیم بوده است. مسجد حیدریه در دورۀ سلجوقی، جامع حنفیان در برابر جامع شافعیان بوده است و در دورۀ صفویه نیز به‌رغم آنکه مذهب رسمی کشور شیعه بود، برخی از «اهل تسنن ... دست از افکار خود برنداشته، و تعدادی از علما و بزرگان آنها در فرصتهای مختلف از روی منبر به تبلیغ افکار و اعتقادات خود می‌پرداختند. یکی از محلهای فعالیت آنها مسجد حیدریه بود ... ازجملۀ گویندگان معروف قزوین که در این مکان به وعظ می‌پرداخت، میرزا مخدوم شریفی بود» (اسکندربیک، 148- 149؛ واله، 415؛ ورجاوند، 2/ 984-985). 

معماری

مسجد حیدریه دارای پلانی به شکل مربع است که توسط سه‌کنجهای سادۀ حاصل از تلاقی دو نیم طاق (طاس) (شرودر، 1013، نقشۀ 356؛ پوپ، بررسی ... ، لوحۀ 314) به هشت‌ضلعی تبدیل، و برای قرارگیری گنبد آماده می‌شود. دهانۀ گنبد 20/ 10 متر طول، و پاکار آن 80/ 10 متر از سطح زمین ارتفاع دارد. گنبد مسجد فروریخته است (تحقیقات ... ). با توجه به روایات تاریخی (اسکندربیک، واله، همانجاها)، کروکیهای مسجد جامع قزوین به جا مانده از کمپفر، سیاح آلمانی (نک‍ : مجابی، 209)، و همچنین مشابهت معماری و تزیینات آن با مسجد جامع، می‌توان گفت مسجد حیدریه تا سالهای پیش از 1100 ق/ 1689 م پابرجا، و گنبد آن شبیه گنبد جامع کبیر قزوین بوده است. 
ویژگی برجستۀ مسجد حیدریه کیفیت تزیینات آن است که بر معماری بنا برتری دارد (شرودر، 1020). در این بنا گچ‌بری در کتیبه‌ها و محراب با ابتکار و قدرت به کار گرفته شده است (پوپ، معماری، 155). آجرچینی پیچیده، بندکشیها و تزیینات گچ‌بری ظریف، ریزه‌کاریهای مداوم و آرامی را فراهم ساخته است (همان، 129). در اینجا زیباترین طرحهای درهم‌گره‌خورده، در مقیاسی ظریف اجرا شده، و بندها و هرزه‌ملاطها را زیبا ساخته است. بندکشیهای بزرگ‌تر عملاً با کتیبه‌هایی تزیین شده است که با الفباها، تنوع زیبایی می‌یابند (شرودر، 1041). طاق‌نماهای کوچکْ مقرنس‌سازی شده، و زیر هریک از آنها کتیبه‌ای از آیات قرآن به خط نسخ بسیار زیبا به صورت برجسته گچ‌بری گردیده است. کتیبه‌های 6 طاق‌نمای کوچک از آیات سورۀ مبارکۀ حشر (59) است. یک کتیبۀ جلی نیز به خط کوفی، در بالای طاق‌نماها قرار دارد که شبیه کتیبۀ مسجد جامع قزوین است (گلریز، 526). پوپ معتقد است که این کتیبه زیباترین خط کوفی گچ‌بری‌شده در ایران است (همانجا). گچ‌بری کتیبۀ دیگر به خط ثلث بر لبۀ طاق‌نماها و سه‌کنجها قرار داشته که پس از نیایش حضرت باری جلَّ و علا، و ستایش پیامبر اکرم (ص) و خلفای راشدین، بقیه تماماً ریخته، که احتمالاً نام پادشاه وقت و بانی و تاریخ بنا را در بر داشته است (گلریز، همانجا؛ دبیرسیاقی، سیر، 546). تزیینات محراب مسجد با گچ‌بریهای زیبایی تزیین گردیده، و کتیبه‌های خطوط کوفی و نسخ ریز و درشت ــ بخشی از آن‌که امروزه سالم مانده ــ بسیار چشمگیر، و موجب شگفتی بینندگان است (پوپ، همان، 58؛ گلریز، همانجا). 

از نظر معماری، مسجد حیدریه را باید از نوع مساجد کوشکی به شمار آورد که در دورۀ سلجوقی رایج بود (گدار، 187-210). این مسجد برخلاف دیگر مساجد کوشکی، هیچ‌گاه چهارایوانی نشد. 
 در دورۀ قاجاریه، مدرسه‌ای در اطراف مسجد حیدریه ساخته شد (همو، 198؛ دبیرسیاقی، همان، 568). در سالهای آغازین سدۀ اخیر، ادارۀ فرهنگ آن را تعمیر کرد و به دبستان حمدالله مستوفی اختصاص داد. در 1334 ش/ 1955 م، مدرسۀ قاجاری تخریب، و دبستان نوبنیادی به جای آن بنا نهاده شد (همانجا). 
بنای حیدریه در تاریخ 9/ 5/ 1312 ش به شمارۀ 200 با نام «مدرسۀ حیدریه» در فهرست آثار ملی به ثبت رسید. مرمت مسجد از 1325 ش/ 1946 م، توسط ادارۀ کل باستان‌شناسی آغاز گردید و تا 1328 ش، گنبد فروریختۀ آن با شیروانی مسقف شد (سالنامه ... ، 37؛ آثار ... ، 264). 

مآخذ

آثار ثبت‌شدۀ ایران در فهرست آثار ملی، به کوشش ناصر پازوکی طرودی و عبدالکریم شادمهر، تهران، 1384 ش؛ اسکندربیک منشی، عالم‌آرای عباسی، به کوشش ایرج افشار، تهران، 1350 ش؛ تحقیقات میدانی مؤلف؛ حمدالله مستوفی، تاریخ گزیده، به کوشش ادوارد براون، تهران، 1361 ش؛ دبیرسیاقی، محمد، سرشماری شهر قزوین (1298- 1299 ق)، قزوین، 1380 ش؛ همو، سیر تاریخی بنای شهر قزوین و بناهای آن، قزوین، 1381 ش؛ رافعی قزوینی، عبدالکریم، التدوین فی اخبار قزوین، به کوشش عزیزالله عطاردی قوچانی، 1376 ش؛ سالنامۀ دبیرستان محمدرضا شاه پهلوی قزوین (1319- 1328 ش)، مطبوعاتی پارس، 1328 ش؛ ستوده، حسینقلی، راهنمای آثار و بناهای تاریخی شهرستان قزوین، تهران، بی‌تا؛ گلریز، محمدعلی، مینودر یا باب‌الجنۀ قزوین، تهران، 1337 ش؛ مجابی، مهدی، در جست‌وجوی هویت شهری قزوین، تهران، 1388 ش؛ واله، محمدیوسف، خلدبرین، به کوشش هاشم محدث، تهران، 1372 ش؛ ورجاوند، پرویز، سیمای تاریخ و فرهنگ قزوین، تهران، 1377 ش؛ یادگار ماندگار، به کوشش محمد نادر محمدزاده، قزوین، 1385 ش؛ نیز: 

Godard, A., «Les anciennes mosquées de l’Iran», Athār-é Iran, Haarlem, 1936; Hutt, A. and L. Harrow, Islamic Architecture Iran 1, London, 1977; Pope, A. U., Persian Architecture, London, 1965; Schroeder, E., «Islamic Architecture: Seljūq Period», A Survey of Persian Art, ed. A. U. Pope, Tehran, 1977, vol. III; id, A Survey of Persian Art, Tehran, 1977, vol. VIII.. 
مهرزاد پرهیزکاری