حشر، سوره

حَشْر، پنجاه و نهمین سورۀ قرآن کریم در جزء 28 که از 24 آیه، 445 کلمه و 530‘1 حرف ترکیب یافته است. نام «حشر» از آیۀ دوم سوره برگرفته شده که به معنای گردآوردن و راندن است (ابن‌فارس، 2/ 66؛ راغب، 118- 119؛ طریحی، 3/ 268). این سوره از دیرباز به همین نام خوانده شده است (مقاتل، 4/ 273؛ ابن ابی حاتم، 10/ 3345)، اما ابن عباس و برخی دیگر از صحابه بر نام «بنی‏النضیر» اصرار دارند (نک‍ : بخاری، 4/ 1478، 1852؛ بغوی، 4/ 313؛ نیز نک‍ : ابن‌عاشور، 28/ 56)، که علت آن را عدم خلط با معنای قیامت از این واژه دانسته‏اند (ابن‌حجر، 8/ 483؛ سیوطی، الاتقان، 1/ 154). 
این سوره در شمار سور مسبّحات (نسایی، السنن الکبرى، 6/ 179؛ ابوالفتوح، 19/ 94)، و بر اساس برخی تقسیم‌بندیها، در شمار ممتحنات و نیز از سوره‏های مجموعۀ مفصّل است (زرکشی، 1/ 245؛ سیوطی، همان، 1/ 174؛ رامیار، 595-596). این سوره در مصحف حاضر، پس از سورۀ مجادله و پیش از ممتحنه جای دارد، اما در روایات، ترتیب نزول پس از ممتحنه، پیش از سورۀ نصر و پس از سورۀ بینه آمده است (ابن‌ندیم، 28؛ ابوعمرو، 137؛ زرکشی، 1/ 194). در میان روایات ترتیب نزول، غالباً ردیفهای 99 تا 101 به این سوره اختصاص داده شده‌ است (ابن‌ندیم، زرکشی، همانجاها؛ دروزه، 1/ 16). 
همۀ مفسران تمام آیات این سوره را مدنی دانسته‏اند که در این میان، سیاق نیز گواه مدنی بودن شمرده شده است (طباطبایی، 19/ 201). برخی، همخوانی آیات را نشانۀ نزول یکبارۀ سوره، و آن را دارای یک شخصیت واحد می‏دانند (دروزه، 1/ 111). ویژگی برجسته و منحصربه‌فرد این سوره، 3 آیۀ پایانی می‏باشد که حاوی بزرگ‏ترین مجموعۀ اسامی خداوند در قرآن مجید است.
وجه تناسب این سوره با سورۀ قبلش یعنی مجادله، در تأیید وعده‏ای مبتنی بر یـاری خداباوران و خذلان پیروان شیطان (نک‍ : مجادله/ 58/ 5، 19-22) دانسته شده است (طبرسی، 9/ 384؛ بقاعی، 19/ 402). ارتباط سورۀ حشر با سورۀ بعد، ممتحنه، منحصر به آیۀ اول است که مسلمانان را از روابط دوستانه با دشمنان ــ که نمونه‏هایی از آن در سورۀ حشر بیان شده است ــ بر حذر می‏دارد (طبرسی، 9/ 402؛ ابن‌زبیر، 333؛ ابوحیان، 8/ 251).
سورۀ حشر از 3 واحد موضوعی (رکوع) تشکیل شده است: بخش نخست که محور موضوعی این سوره است، یادکردی از اخراج بنی‏نضیر و احکام مربوط به اموال به دست آمده از آنها ست (آیات 1-10). سپس به توصیف منافقان و سرانجامِ آنان اشاره می‏شود که قصد همکاری با گروه پیشین را داشته‏اند (آیات 11-17). بخش پایانی سوره، دربردارندۀ اندرزهایی به مؤمنان، تمثیلی از عظمت قرآن و اسمای الٰهی است. 
عبارت « ... كَیْ لا يَكُونَ دُولَةً ... » در آیۀ هفتم، بسیار مورد توجه اندیشمندان معاصر بوده، و برداشتهایی ابتکاری از آن صورت گرفته است؛ همچون محدود بودن مالکیت فردی (قطب، 6/ 3524-3525؛ صادقی، 28/ 239) و نظریۀ توازن اجتماعی (صدر، صورة ... ، 35-36، اقتصادنا، 628). برخی پا را فراتر گذارده، از امکان برداشت یک نظام اقتصادی سخن به میان آورده‏اند (فضل اللٰه، 22/ 108). آیۀ « ... وَ ما آتاكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ ... » نیز همواره مورد تمسک صحابه و علما در احکام شرعی که نص قرآنی ندارد، بوده است (ابن ابی شیبه، 5/ 477؛ نسایی، سنن، 8/ 308؛ مفید، 364؛ نحاس، 4/ 395). افزون بر آن، برخی کسان از این آیه، عصمت پیامبر (ص) را برداشت کرده‏اند (مغنیه، 7/ 287). 
براساس احادیثی، برخی بر آن‌اند که آیۀ نهم: «وَ يُؤْثِرُونَ عَلى‏ اَنْفُسِهِمْ ... » در شأن امام علی (ع) نازل شده است (قاضی نعمان، 2/ 404؛ طوسی، 185؛ نیز حسکانی، 2/ 332). همچنین در روایات شیعه، امام علی (ع)، در کنار مؤمن آل‏فرعون و حبیب نجار به عنوان مصداق آیۀ « ... اَلَّذينَ سَبَقونا بِالايْمانِ ... » (آیۀ 10) دانسته شده است (فرات کوفی، 477؛ مجلسی، 38/ 225).
در روایاتی، اسم اعظم الٰهی در 6 آیۀ پایانی این سوره قرار داده شده است (طبرسی، 9/ 401؛ ابن‌طاووس، 317؛ زیلعی، 3/ 443). برخی، مصداق عبارتِ افضل از 000‘1 آیه در سور مسبحات (نک‍ : ابوعبید، 139؛ دارمی، 2/ 458؛ ابوداوود، 2/ 488) را مضامین پایانی سورۀ حشر دانسته‏اند (سیوطی، الدر ... ، 6/ 170؛ شوکانی، 5/ 198؛ قس: نیشابوری، 1/ 34؛ ابن‌کثیر، 8/ 39). 
روایاتی از شیعه و سنی در فضیلت قرائت این سوره وجود دارد‌ که خواننده را به آمرزش تمام گناهان (نک‍ : زمخشری، 4/ 510؛ بیضاوی، 5/ 324) و درود فرستادن موجودات بر او (ابن‌بابویه، 117- 118؛ دیلمی، 378- 379) وعده می‏دهد. همچنین فضایل بسیاری برای قرائت 3 آیۀ پایانی آن بیان شده است (ثعلبی، 9/ 289؛ قرطبی، 18/ 49؛ طبرسی، 9/ 399؛ نیز دارمی، همانجا؛ ترمذی، 4/ 253-254). این موارد فارغ از فضایلی است که قاری سور مسبحات را به آن بشارت داده‏اند (نک‍ : کلینی، 2/ 620؛ کفعمی، 446). سرانجام این سوره با همان مضمون آغازین، یعنی تسبیح خداوند پایان می‏یابد و بدین‏گونه افتتاح و اختتام سوره به هم پیوند می‌خورد. 

مآخذ

ابن ابی حاتم، عبدالرحمان، تفسیر القرآن العظیم، به کوشش اسعد محمد طیب، صیدا، مکتبة مصریه؛ ابن ابی شیبه، عبدالله، المصنف، به کوشش سعید محمد لحام، بیروت، 1409 ق؛ ابن‌بابویه، محمد، ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، به کوشش محمد مهدی حسن خرسان، قم، 1368 ش؛ ابن حجر عسقلانی، احمد، فتح الباری، بیروت، دارالمعرفه؛ ابن‌‌زبیر، احمد، البرهان فی ترتیب سور القرآن، به کوشش محمد شعبانی، مغرب،1410 ق/ 1990 م؛ ابن‌طاووس، علی، مهج الدعوات، قم، 1411 ق؛ ابن‌عاشور، محمد طاهر، التحریر و التنویر، بیروت، مؤسسة التاریخ؛ ابن‌فارس، معجم مقاییس اللغة، به کوشش عبدالسلام محمد هارون، قم، 1404 ق؛ ابن‌كثیر، تفسیر القرآن العظیم، بیروت، 1419 ق؛ ابن‌ندیم، الفهرست؛ ابوحیان غرناطی، البحر المحیط، به کوشش عادل احمد عبدالموجود و دیگران، بیروت، 1422 ق؛ ابوداوود سجستانی، سلیمان، سنن، به کوشش سعید محمد لحام، بیروت، 1410 ق؛ ابوعبید قاسم بن سلام، فضائل القرآن، به کوشش وهبی سلیمان غاوجی، بیروت، 1411 ق؛ ابوعمرو دانی، عثمان، البیان فی عدد آی القرآن، به کوشش غانم قدوری، کویت، 1414 ق؛ ابوالفتوح رازی، روض الجنان، به کوشش محمد جعفر یاحقی و محمد مهدی ناصح، مشهد، 1378 ش؛ بخاری، محمد، صحیح، به کوشش مصطفى دیب البغا، بیروت، 1407 ق؛ بغوی، حسین، تفسیر (معالم التنزیل)، به کوشش خالد عبدالرحمان عک، بیروت، دارالمعرفه؛ بقاعی، ابراهیم، نظم الدرر، حیدر آباد دکن، 1402 ق/ 1982 م؛ بیضاوی، عبداللٰه، انوار التنزیل، بیروت، 1418 ق؛ ترمذی، محمد، سنن، به کوشش عبدالوهاب عبداللطیف، بیروت، 1403 ق؛ ثعلبی، احمد، الكشف و البیان، بیروت، 1422 ق؛ حسکانی، عبیداللٰه، شواهد التنزیل، به کوشش محمدباقر محمودی، تهران، 1411 ق/ 1990 م؛ دارمی، عبداللٰه، سنن، دمشق، 1349 ق؛ دروزه، محمدعزت، التفسیر الحدیث، قاهره، 1383 ق؛ دیلمی، حسن، اعلام الدین، قم، 1408 ق؛ راغب اصفهانی، حسين، المفردات، به کوشش ندیم مرعشلی، بيروت، دارالفکر؛ رامیار، محمود، تاریخ قرآن کریم، تهران، 1384 ش؛ زرکشی، محمد، البرهان فی علوم القرآن، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، 1376 ق؛ زمخشری، محمود، الكشاف، بیروت، 1407 ق؛ زیلعی، عبداللٰه، تخریج الاحادیث و الآثار، به کوشش عبداللٰه سعد، ریاض، 1414 ق؛ سيوطی، الاتقان، به کوشش سعید مندوب، بیروت، 1416 ق؛ همو، الدرالمنثور، قم، 1404 ق؛ شوكانی، محمد، فتح القدير، دمشق/ بيروت، 1414 ق؛ صادقی تهرانی، محمد، الفرقان، قم، 1365 ش؛ صدر، محمدباقر، اقتصادنا، قم، 1417 ق؛ همو، صورة عن اقتصاد المجتمع الاسلامی، قم، 1399 ق؛ طباطبایی، محمدحسین‏، المیزان‏، قم‏، 1417 ق؛ طبرسی، فضل، مجمع البیان، به کوشش محمد جواد بلاغی، تهران، 1372 ش؛ طريحی، فخرالدين، مجمع البحرين، تهران، 1375 ش؛ طوسی، محمد، الامالی، قم، 1414 ق؛ فرات كوفی، ابوالقاسم، تفسير، تهران، 1410 ق؛ فضل اللٰه، محمدحسين، من وحی القرآن، بیروت، 1419 ق؛ قاضی نعمان، شرح الاخبار، به کوشش حسینی جلالی، قم، مؤسسة النشر الاسلامی؛ قرآن کریم؛ قرطبی، محمد، الجامع لاحكام القرآن، به کوشش احمد عبدالعلیم بردونی، تهران، 1372 ق؛ قطب، سید، فی ظلال القرآن، به کوشش محمد قطب، بیروت، 1412 ق؛ کفعمی، ابراهیم، المصباح، بیروت، 1403 ق؛ کلینی، محمد، الکافی، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، 1363 ش؛ مجلسی، محمدبـاقر، بحار الانـوار، بیـروت، 1404 ق؛ مغنيه، محمد جواد، التفسير الكاشف، بیروت، 1981 م؛ مفید، محمد، المقنعة، قم، 1413 ق؛ مقاتل بن سلیمان، التفسیر، به کوشش عبداللٰه محمود شحاته، بیروت، 1423 ق؛ نحاس، احمد، اعراب القرآن، به کوشش زهیرغازی زاهد، بیروت، 1405 ق؛ نسایی، احمد، سنن ( المجتبى)، بیروت، 1348 ق؛ همو، السنن الکبرى، بیروت، 1411 ق؛ نیشابوری، حسن، تفسیر غرائب القرآن، بیروت، 1416 ق. 

یحیى میرحسینی