حسین عونی پاشا

حُسِیْنْ عونی پاشا (1236-1293 ق/ 1820-1876 م)، سرعسکر و صـدر اعظم اصلاح‌طلب دورۀ سلطـان عبدالعزیـز عثمـانی (حک‍ 1278-1293 ق/ 1861-1876 م). 
حسین در اسپارته، از ولایت قونیه، در خانواده‌ای کم‌بضاعت به دنیا آمد. پدرش احمد افندی از کارگزاران مالیاتی حکومت بود (نک‍ : دانشمند، IV/ 245؛ سامی، 208؛ «دائرةالمعارف ... »، XVIII/ 526؛ EI1, III/ 342). حسین در 1252 ق/ 1836 م برای تحصیل به استانبول رفت و به اخذ دیپلم نظامی نایل شد؛ سپس به درجۀ سرگردی ارتقا یافت («دائرةالمعارف»، همانجا) و مدتی نیز در مدرسۀ حربیه، معلم «فنون و قوانین حربیه» بود. وی در جنگ کریمه (1853-1856 م) با درجۀ سرهنگ دومی خدمت کرد و بر اثر کفایت از سوی عمر پاشا، فرمانده سپاه عثمانی، به سمت ریاست ستاد ارتش برگزیده شد و در پایان جنگ به فرماندهی مدرسۀ حربیه منصوب گردید (همانجاها؛ شاو، II/ 138-140). 
حسین عونی پاشا در قیام مونته‌نگرو (در سالهای 1858-1869 م) نیز فرماندهی بخشی از سپاه عمر پاشا را به عهده داشت. از 1863 م همۀ وظایف مربوط به وزارت جنگ را برعهده گرفت. در 1867 م در فرو نشاندن قیام کرت نقشی مهم ایفا کرد و پس از آن به عنوان یکی از طرف‌داران مصطفى رشید پاشا، صدر اعظم عصر تنظیمات (ه‍ م)، حکومت کرت یافت و اجرای اصلاحات در آنجا را بر عهده گرفت. کرت در این دوره به دو ناحیه و هر ناحیه نیز به چند سنجاق تقسیم شد و شوراهای انتخابی اداری، ناحیه و قضا در هر یک تشکیل گردید و بدین ترتیب حسین عونی پاشا توانست آرامش را به کرت بازگرداند (EI1، همانجا؛ شاو، II/ 151-152؛ رئیس‌نیا، 1/ 50-52). 
عونی پاشا در زمان صدراعظمی محمد امین عالی پاشا (1852-1853 م و 1858- 1859 م) نخستین بار به جای نامق پاشا به سرعسکری (وزارت جنگ) نایل آمد. سلطان عبدالعزیز از قابلیتهای عونی پـاشا آگـاه بـود، اما چـون از او بیم داشت (نک‍ : همانجاها؛ کارال، VII/ 187؛ اوزون چارشیلی، «مدحت پاشا و دادگاه ... »، 24)، خواست تبعیدش کند، اما عالی پاشا، صدراعظم، بر اساس مقررات تنظیمات اجازۀ هیچ مجازاتی را تا پیش از محاکمه نمی‌داد (نک‍ : همان، 9). 
با مرگ عالی‌پاشا و روی کار آمدن محمود ندیم پاشا در 1288 ق/ 1871 م ــ کـه به طرف‌داری از روسها گرایش داشت ــ برنامۀ اطلاح‌طلبانۀ تنظیمات با رکود و کندی روبه‌رو شد. ندیم پاشا سیاست‌مداران همفکر خود را بر سر کار آورد و پشتیبانان عالی پاشا را تبعید کرد. حسین عونی پاشا نیز در همان سال از وزارت جنگ معزول و به اسپارته تبعید شد؛ اما چند روز پیش از عزل ندیم پاشا، حسین عونی پاشا بخشوده و والی ولایت آیدین شد. مدتی بعد در زمان صدارت مترجم محمد رشدی پاشا، با سمت وزیر بحریه (نیروی دریایی)، به استانبول رفت (نک‍ : همانجا؛ دانشمند، IV/ 244-245؛ رئیس‌نیا، 1/ 50-51؛ رضا نور، 3/ 331-332؛ «دائرةالمعارف»، همانجا). عونی پاشا در زمان صدارت اسعد پاشا برای بار دوم سرعسکر شد (اوزون چارشیلی، همانجا). وی در 1291 ق/ 1874 م با حفظ مقام سرعسکری، صدارت را هم به عهده گرفت (دانشمند، IV/ 245)، اما در 1875 م از هر دو مقام عزل، و بار دیگر به والیگری آیدین منصوب شد (همو، نیز «دائرةالمعارف»، همانجاها). 
عونی پاشا پس از چندی به بهانۀ درمان به اروپا رفت و در لندن موافقت برخی از دولتمردان انگلستان را برای خلع سلطان عبدالعزیز جلب کرد (دانشمند، IV/ 248؛ اوزون چارشیلی، همان، 10, 43). 
چون محمود ندیم پاشا دوباره در 1875 م به صدارت نشست، کوشید با توسل به سیاست دوگانۀ اعمال زور و انجام اصلاحات، بحران بوسنی و هرزگوین را پیش از آنکه ابعاد گسترده‌ای بیابد، حل کند؛ ازاین‌رو، حسین عونی پاشا را به مقام سرعسکری منصوب کرد؛ اما پس از مدتی کوتاه او را از مقامش برکنار کرد و بـا سمت والی بـه بـورسا فرستاد (شاو، II/ 158-159؛ اوزون ـ چارشیلی، همان، 10-11). 
در پی شورش سُفتاها (طلاب علوم دینی) در استانبول در 1876 م بر ضد صدراعظم، ندیم‌پاشا عزل شد و مترجم رشدی پاشا صدارت یافت. همچنین مدحت پاشا رئیس شورای دولت، حسین عونی پاشا (چهارمین بار) سرعسکر، و حسن خیرالله افندی شیخ‌الاسلام شدند و عملاً دولتی جدید شکل گرفت. ظاهراً حسین عونی پاشا و برخی از دیگر دولتمردان در ایجاد شورش طلاب نقش داشته‌اند. بدین ترتیب حسین عونی پاشا هم در میان طلاب و نیز در میان آزادی‌خواهان آوازه یافت (نک‍ : کین راس، 527-532؛ حضرتی، 160-161؛ سلطان عبدالحمید، 23-25؛ شاو، II/ 162-163) و انتظار داشت در دولت جدید قدرت و نفوذ بیشتر یابد. ازاین‌رو نظر سلیمان پاشا، فرمانده آکادمی نظام حربیه و یکی از پشتیبانان مقتدر قانون اساسی جدید را به خود جلب کرد و رهبری حرکتی را به دست گرفت که به خلع سلطان عبدالعزیز و آغاز سلطنت مراد پنجم انجامید (شاو، II/ 163؛ رئیس‌نیا، 1/ 51-52؛ کارال، VII/ 109, VIII/ 212-213). 
هدف عونی پاشا و یارانش چون مترجم رشدی پاشای صدراعظم، مدحت پاشای رئیس شورای دولتی، و حسن خیرالله افندی شیخ‌الاسلام آن بود که از خطر قیام توده‌های مردم بر ضد حکومت و نیـز از مداخلۀ دولتهای اروپـایی جلوگیری کنند (نک‍ : رئیس‌نیا، 2/ 174؛ اوزون چارشیلی، «مدحت پاشا و محکومان ... »، 23). 
عبدالعزیز پس از خلع از سلطنت در 1876 م خودکشی کرد (همو، «مدحت‌پاشا و دادگاه»، 83-84؛ شاو، II/ 164)، اما شایع شد که به دستور حسین عونی پاشا به قتل رسیده است (سلطان عبدالحمید، 26). پس از آن چرکس حسن پاشا، از افسران نزدیک به سلطان عبدالعزیز به خون‌خواهی و شاید به سبب گرایشهای سیاسی خود، حسین عونی پاشا و وزیر امورخارجه را در اقامتگاه مدحت پاشا به قتل رساند (کارال، VII/ 360؛ اوزون چارشیلی، همان، 112-113). عاملان حکومت سبب قتل حسین عونی پاشا را خصومت شخصی وانمود کردند (کارال، VII/ 361). 
حسین عونی پاشا فردی باکفایت و طرف‌دار نوسازی و اصلاحات بود (همو، VII/ 134؛ شاو، II/ 85-86؛ اکسان، 478؛ اوزجان، 416-417). او برای ترویج استفاده از جنگ‌افزارهای جدید، که از آمریکا و انگلستان خریداری می‌شد، بسیار تلاش کرد. پوشش سپاهیان عثمانی را به لباس نظامیان اروپایی نزدیک، و در مدرسۀ طب نظامی زبان آموزش را از فرانسوی به ترکی بدل کرد (شاو، II/ 86؛ نیز نک‍ : «دائرةالمعارف»، XVIII/ 527). 
عونی پاشا به عنوان مردی خشن و دیکتاتور معرفی شده‌است. وی اگرچه از طرف‌داران اصلاحات بود، اما به مخالفت با نظام مشروطیت برخاست و از امضای پیش‌نویس قانون اساسی ــ که مدحت پاشا آن را تهیه کرده بود ــ خودداری کرد (رئیس‌نیا، 2/ 174-175). 
از حسین عونی پاشا دو ترجمه به نامهای مجموعۀ مانور (در 1267 ق) و فن حرب: تعبیة الجیش (در 1268 ق) به زبان ترکی عثمانی برجای مانده است («دائرةالمعارف»، همانجا). 

مآخذ

حضرتی، حسن، مشروطۀ عثمانی، تهران، 1389 ش؛ رضانور، تورک تاریخی، استانبول، 1342 ق/ 1924 م؛ رئیس‌نیا، رحیم، ایران و عثمانی در آستانۀ قرن بیستم، تهران، 1385 ش؛ سامی، شمس‌الدین، قاموس ترکی، به کوشش احمد جودت، استانبول، 1317 ق؛ سلطان عبدالحمید دوم و دیگران، افول اقتدار عثمانی، ترجمۀ اصغر دلبری‌پور، تهران، 1377 ش؛ کین راس، پ. ب.، قرون عثمانی (ظهور و سقوط امپراتوری عثمانی)، ترجمۀ پروانه ستاری، تهران، 1373 ش؛ نیز: 

Aksan, V. H., Ottoman Wars, 1700-1870: An Empire Besieged, London, 2007; DaniŞmend, İ. H., İzahlı Osmanlı tarihi kronolojisi, Istanbul, 1972; EI1; Karal, E. Z., Osmanlı tarihi, Ankara, 1983; Ozçan, A., «Ottoman Military Establishment», History of the Ottoman State, Society and Civilization, ed. E. Ihsanoğlu, Istanbul, 2001, vol. I; Shaw, S. J., History of the Ottoman Empire and Modern Turkey, Cambridge, 1985; Türkiye diyanet vakfı İslâm ansiklopedisi, Istanbul, 1998; Uzunçarṣılı, İ. H., Midhat Paṣa ve Tâif mahkûmları, Ankara, 1985; id, Midhat Paṣa ve Yıldız mahkemesi, Ankara, 2000. 
شیوا جعفری