حسین دوست سنبهلي

حُسِیْنْ دوسْتِ سَنْبْهَلی، ادیب، شاعر و تذکره‌نویس پارسی‌گوی شبه‌قاره در سدۀ 12 ق/ 18 م، معروف به میرحسین و متخلص به حسینی. 
پدرش مولوی ابوطالب، و اصالتاً از مردم سنبهل از توابع مرادآباد در شمال هند بود (حسین‌دوست، 3؛ نقوی، تذکره‌نویسی ... ، 317؛ هادی، 243). وی در 19 سالگی همراه یکی از استادان خود به نام شیخ فضل‌الله برای کسب علوم متداول آن روزگار به شاه‌جهان‌آبادِ دهلی رفت (حسین‌دوست، همانجا). در آنجا افزون بر فراگیری دانشهای ادبی، از محضر شاعران نیز بهره‌ها برد و ضمن کسب علوم مختلف، در شعر هم مهارت یافت (همانجا؛ استوری، 100-101؛ نقوی، همانجا). 
حسین‌دوست سنبهلی در 1163 ق/ 1750 م، به خواهش گروهی از دوستان خود به تألیف تذکرۀ حسینی همت گمارد و آن را به شاه شرف‌الدین محمود پیشکش کرد (نک‍ : همانجا؛ نقوی، همان، 318). این کتاب مجموعه‌ای است از یادداشتهای کوتاه و مختصر مؤلف در معرفی حدود 445 تن شاعر متقدم و متأخر و یا دربارۀ برخی از اولیا و شاهزادگان شاعر که به ترتیب حروف الفبا تنظیم شده است (نک‍ : جم‍ ؛ استوری، همانجا؛ نقوی، همان، 320). مؤلف نام مآخذ و منابع مورد استفادۀ خود را در هیچ جای کتاب نیاورده و حتى برای حکایات و لطایف مورد اشارۀ خود نیز مأخذی ذکر نکرده است (همانجا؛ گلچین معانی، 1/ 211؛ نیز نک‍ : حسین‌دوست، جم‍‌ ). شیوۀ حسین‌دوست سنبهلی در تألیف تذکرۀ حسینی ممکن است پژوهنده را بدین نتیجه برساند که اساساً یکی از هدفهای وی در تألیف این تذکره، جمع‌آوری حکایاتی بوده است که در این اثر ثبت شده است (نقوی، همانجا). تأکید مؤلف در این اثر بر ستایش اشعار شاعران است و در ذکر شرح احوال مختصر آنان چنان که باید، دقت نکرده است (گلچین معانی، 1/ 212؛ نقوی، «شعراکی ... »، 189). 
سبک انشای مؤلف غالباً ساده، اما در تعریف و توصیف شعر شاعران از نثر مصنوع استفاده شده است. این تذکره در 1292 ق/ 1875 م در لکهنو به طبع رسیده است (نقوی، تذکره‌نویسی، 322؛ مدرس، 3/ 88). حسین‌دوست سنبهلی در 1173 ق/ 1760 م از دهلی به بَریلی رفت و در آنجا به تألیف رسالۀ تشریح نادر یا تشریح الحروف در صرف فارسی و صنایع و بدایع فن معما و عروض و قوافی پرداخت. شرحی به نثر در تلخیص تیمورنامۀ هاتفی از دیگر آثار او ست (منزوی، 1/ 811؛ بشیرحسین، 3/ 606؛ استوری، همانجا). 

مآخذ

استوری، «تذکرۀ شعرا»، ترجمۀ تقی بینش، مجلۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی مشهد، 1348 ش، س 5، شم‍ 1؛ بشیرحسین، محمد، فهرست مخطوطات شیرانی، لاهور، 1972 م؛ حسین دوست سنبهلی، تذکرۀ حسینی، لکهنو، 1292 ق؛ گلچین معانی، احمد، تاریخ تذکره‌های فارسی، تهران، 1348 ش؛ مدرس تبریزی، محمدعلی، ریحانةالادب، تهران، 1369 ش؛ منزوی، خطی مشترک؛ نقوی، علیرضا، تذکره‌نویسی فارسی در هند و پاکستان، تهران، 1343 ش؛ همو، «شعراکی تذکری»، تاریخ ادبیات مسلمانان پاکستان و هند، لاهور، 1972 م، ج 3؛ نیز: 

Hadi, N., Dictionary of Indo-Persian Literature, New Delhi, 1995. 
پریسا سنجابی