اسماعیل نقاش باشی اصفهانی

اسماعیلِ نقاش‌باشیِ اصفهانی \esmāˀil-e naqqāš-bā-ši ye esfa(e)hāni\، لقب محمداسماعیل، از نگارگران پرکار و صاحب‌سبکِ فرنگی‌ساز در نقاشی روغنی (زیرلاکی) و آبرنگ سدۀ 13ق/ 19م ایران. 

اسماعیل برحسب ذوق مطلوب زمان، و شاید به سفارش خواستاران آثارش، تمایل فراوانی به فرنگی‌سازی و موضوعهای اروپایی نشان داده است؛ با این همه، از موضوعهای سنتی در نگارگری ایرانی نیز دور نمانده است. بر آثار او، چون قلمدان، قاب‌آینه، جلد و جز آن، طرحهای روکوکو یِ عصر ویکتوریا به فراوانی دیده می‌شود که در آن زمان در ایران به آنها «طرحهای چدنی» می‌گفتند و در گچ‌بری و نقشۀ قالی، به‌ویژه در کرمان، متداول بود. او در طبیعت‌گرایی و شبیه‌سازی نیز استادی خود را نشان داده، و در کار خود موفق بوده است. افزون بر اینها، او خوش‌نویس و شاعر بود، زبان عربی می‌دانست و اشعار نوشته‌شده بر برخی از آثارش سروده و نوشتۀ خود اوست. 
قدیمی‌ترین اثر تاریخ‌دارِ اسماعیلْ قلمدانی با تاریخ 1256ق و تابلوی آبرنگ سیاه‌قلم کوچک گل‌ومرغی است که رقم و تاریخ «راقمۀ اسماعیل 1257» دارد و پیش‌تر در دو مجموعۀ خصوصی در تهران نگاهداری می‌شد (یادداشتهای مؤلف). 
از آثار شناخته شدۀ محمداسماعیل قاب‌آینۀ روغنی پرکاری است که اکنون به موزۀ تاریخی بِرن در سوئیس تعلق دارد. پشت و رو و درون این قاب‌آینه هریک به 3 قاب جداگانه تقسیم شده است و روی هم رفته 9 مجلس متفاوت را در بر می‌گیرد. در این اثر، رقم نقاش به‌صورت «عمل کمترین اسماعیل 1270» دیده می‌شود (نک‍ : رابینسِن، «قاب آینۀ...»، 1-6، نیز pls. I-IV). 
اثر بسیار پرکار و نفیس دیگری که از این نگارگر در دست است و از شاهکارهای او به‌شمار می‌رود، جعبه یا درج جواهری است به اندازۀ 3/ 26×3/ 32×6/ 11 سانتی‌متر که آن نیز در موزۀ برن نگاهداری می‌شود. بر رویۀ این جعبه، صحنۀ جنگ هرات در زمان محمد شاه قاجار ترسیم شده، که در بخشهای گوناگون آن، صورت صدها سرباز و سردار جنگی، ادوات گوناگون جنگ و اسبها و فیلها و شترهای بی‌شمار نقش بسته است (نک‍ : همو، «آثار روغنی...»، 48-49، نیز pls. I-IV). 
نزدیک به 30 اثر دیگر از آثار اسماعیل در مجموعه‌های خصوصی و موزه‌های ایران و اروپا نگه‌داری می‌شود (برای نمونه، نک‍ : کریم‌زادۀ تبریزی، ذیل اسماعیل نقاش‌باشی). 

مآخذ

کریم‌زادۀ تبریزی، محمدعلی، احوال و آثار نقاشان قدیم ایران و برخی از مشاهیر نگارگر هند و عثمانی، لندن، 1363-1370ش؛ یادداشتهای مؤلف؛ نیز: 

Robinson, B. W., «A Lacquer Mirror-Case of 1854», Iran : Journal of the British Institute of Persian Studies, 1967, vol. V; id., «Persian Lacquer in the Bern Historical Museum», ibid., 1970, vol. VIII. 
یحیى ذکاء (دبا)